နာဲကသုမန် – လောန်ကၠုၚ် ဗၞတ် (၄-၅) သၞာံတေံ ဒှ်ရောၚ်။ ရဲသကအ် ဂကူအၚ်္ဂလိက် ‘မေဿတာ အေတ်ရှလဳသံက်’ (Mr. Ashley South) လုပ်တိတ်အာကၠုၚ်ဒၟံၚ် ပ္ဍဲဍုၚ်မန် ပိုဲတုဲ ညးတေံ ဟီုတိုန် ဒဒှ်ရ ထေက်ကဵု ဒးဒှ်ဒဝိၚ် ‘ဒဵုထီု ကအ်ဂီု’ ရောၚ် ဂးရ။
ဟိုတ်နူဂှ်ုတုဲ နူကဵု ဌာန်ပရိုၚ်ဗၠးၜးဂကူမန် သွက်ဂွံကပှ်ပရိုၚ် စပ်ကဵုပရူဒေသဝွံရ။ နူကဵု ရုၚ်စက်တိဗိလာတ်တအ် ကၠောန်သ္ပဒၟံၚ်တအ်ဂှ်လေဝ် ချူပတိတ်ပရိုၚ် ဗွဲမဒးရးရ။ ကေတ်အဆက်ကဵု ညးမဆာန်ဂကူ ပၟိက်မိက်ဂွံထိၚ်ဒဝ် ဝၚ်မန် ကပေါတ်ကညောတ်တအ်တုဲ ညံၚ်ဂွံစုက်လုက် ကဵု ဌာနဝန်ဇၞော်ယေန်သၞာၚ် ကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာတုဲ စပ်ကဵုပြသၞာဏအ် ညံၚ်ဂွံပတိုန်ထ္ၜးဂှ် ဟီုဂးဏာ နွံရ။
လက္ကရဴဏအ် ပရေၚ်ခဲါပတိတ်တၟအ်ဂှ် သ္ၚိတ်ဇြအာ မွဲချိုန်ခဏရ။ လဆောဝ်မ္ဂး ဍေံကၠုၚ်ခဲါပတိတ်ပၠန်ရ။ နူကဵုအလဵုအသဳ မွဲနဲမွဲဗီု ထေက်ကဵု ဒးရံၚ်စံၚ်အာထေက်ရောၚ်၊ မုဟိုတ်တှေ် ကပေါတ်ကညောတ်တြေံတြဟ် ပ္ဍဲကဵု ထီုဏအ်ဂှ် ဒှ်ၚုဟ်မးဇၞော် သွက်ဂကူမန်သၟးဟွံသေၚ်၊ သီုကဵု အလုံကၟိန်ဍုၚ်မွဲရောၚ်။
လက္ကရဴဏအ် ဂွံမိၚ်ကေတ် နူကဵုဌာနဝန်ဇၞော်ယေန်သၞာၚ် လလောၚ်ပတိတ်အမိၚ် သွက်ဂွံထိၚ်ဒဝ်စွံ ထီုကအ်ဂေါမ်ဏအ် နဒဒှ် ‘ဒေသ(ဇုၚ်) ယေန်သၞာၚ်’ တုဲ ဒးမိပ်တဴစိုတ် ဗွဲမလောန်ရ။
ဌာန်ဒေသထီုကအ်ဂေါမ်
ကွာန်ကအ်ဂေါမ်ဝွံ နွံလ္ပာ် လတူဍုၚ်မတ်မလီု ဗၞတ် (၂၈) မိုၚ်၊ သၟဝ်ဍုၚ်ဘာအၚ် ဗၞတ် (၈) မိုၚ်ရ။ နွံဒၟံၚ် လ္ပာ်တဲပဲါ ၜဳသၚ်လောန်ရ။ ပ္ဍဲဒေသဝွံ ဒဵုဇဲက္ၜၚ်ဂှ် ဒုၚ်လဝ်သဇိုၚ်တုဲ ဒဵုဍောတ်ဇၞော်တအ် နွံတဴ ဗွဲမဂၠိုၚ်တုဲ သာယျာ ဗွဲမလောန်ရ။ ပ္ဍဲအကြာခံက်သြောံ ခံက်ဝါတအ်ဂှ် ၜဳသၚ်လောန်ဂှ် တတ်အာ အဒေါဝ်ပၠန်တုဲ ဒေသဏအ်ဂှ် သာယျာ ဗွဲမလောန်ရ။
ပ္ဍဲဇိုၚ်ဒဵုဇဲက္ၜၚ်ဂှ် ဒဵုဍောတ်တ်တအ် နွံတဴ ဗွဲမဂၠိုၚ်ရ။ ပ္ဍဲကဵုဇိုၚ်ဒဵုကအ်ဂေါမ်ဂှ် ကွာန်ကအ်ဂေါမ် နွံတဴတုဲ ထီုဝွံ နွံဒၟံၚ် လ္ပာ်ဗၟံက်ရောၚ်။ ပါၚ်လုပ်ထီုဝွံ နွံဗၞတ် (၇၅) ပေတုဲ နွံဒၟံၚ် လ္ပာ်သၠုၚ်ကျာ စိုပ်သၟဝ်ကျာရ။ ထီုဂှ် ဒမြိုပ်ဍေံ နွံၜိုတ် (၇၅) ပေ ကီုရ။
ဒဵုထီုဏအ်ဝွံ ဒှ်ဒဵုခပဵု ဒဵုသဘာဝတုဲ လောန်ကၠုၚ် နူကဵုအခိၚ် ဂၠိုၚ်ကဵုကၠံသၞာံတေံ ဒၟာနူကဵု ဍာ်စတးထောံအိုတ်တုဲ ခၠိုၚ်လုပ်အာရောၚ်။ ပ္ဍဲကဵု လတူဒဒေၚ်တအ်ဂှ် ဒှ်ဒၟံၚ် တိခပဵုတုဲ သွက်ဂွံ ပုတ်ချူ ရုပ်နာနာဂှ် လောဲသွာ ဗွဲမလောန်ရ။
ထီုဏအ်ဂှ် ၜိုန်ရ ဒှ်တဴကၠုၚ် အခိၚ်လအ်တုဲ ဂကူမန်ပိုဲတအ် လုပ်ပုတ် လုပ်ချူလဝ် ရုပ်ကျာ်တြဴ ရုပ်ဘုတ်ဘာ တအ်ကီုလေဝ် ထီုဂှ် ဒှ်ဒၞာဲ သွက်ဂွံရှေ်သှေ်သာသၞာတုဲ ထိၚ်ဒဝ်မၚ်မွဲကၠုၚ်ရ။
စိုပ်လက်ထက်အၚ်္ဂလိက်ဂှ် သၟိၚ်အၚ်္ဂလိက်တအ် စတုဲ ဂၠိုက်ဂၠာဲကၠုၚ် ဝၚ်မန်တုဲ ဗက်ဂၠိုက်ဂၠာဲ ဒၞာဲတြေံတြဟ်ဂမၠိုၚ်ရ။ ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် (၁၈၂၅) ဂှ် လကျာ်ခရေတ်ယာန် ‘မေဿတာဂျေတ်သေန်’ (Mr. Jackson) အာစိုပ် ပ္ဍဲကဵုထီုဝွံတုဲ ညးတေံ သ္ပစၟတ်သမ္တီလဝ် ကပေါတ်တြေံတြဟ်တအ်ဂှ် ဖအိုတ်ရ။
လိက်တၟအ် လိက်မန်
ပ္ဍဲကဵု ထီုဝွံ ရုပ်ကျာ်ခေါ်၊ ရုပ်ကျာ်ပဋိမာ တအ် နွံတဴဒၟံၚ် ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ်ရ။ ပ္ဍဲကဵုရုပ်ကျာ်ပဋိမာဒတူ ကၠောန်လဝ် ဗီုပိကဠၚ်မွဲဝွံ လပါ်တဲပဲါ ဒၞာဲသ္ၚာစှေ်ဒၟံၚ်ဂှ် လိက်မန် ချူလဝ် နကဵုလိက်တၟအ် နွံတဴ (၂၃) တြုၚ်ရ။
လိက်ဝွံ ဒှ်လိက်မန် ဍာံပြရောၚ်ဂှ် အခိၚ်တေံ ညးမဒှ်အာစာဝၚ် ‘မေဿတာလုသ်’ (Mr. Luce) ကဵု အာစာဒံက်တာ နာဲပါန်လှတအ် သ္ပသုတေသန ချိုတ်တ်ပၠိုတ်တ်တုဲ ဟီုတဴရ။ လိက်တၟအ် ချူလဝ် နကဵုလိက်မန်ဂှ် တုပ်မံၚ်ကဵု လိက်မန် လိက်တၟအ် မချူလဝ် ပ္ဍဲဍုၚ်မန်တြေံ ပ္ဍဲဍုၚ် ‘ဖရပထုံ’ ကဵု ‘လပ်ပူရဳ’ တုဲ လိက်မန် ဍာံပြရောၚ် ညးတအ် သ္ပစၟတ်သမ္တီရ။ လိက်တၟအ်ဏအ်ကီု ရုပ်ကျာ်တအ်ဂှ်ကီု ကၠောန်ပတန်လဝ် နူကဵု သက္ကရာဇ် အေဒဳ (၇) တၟအ်ကၠံ (A. D. 7 Century) တေံရောၚ် နူကဵုညးမသ္ပသုတေသန ဂကူအၚ်္ဂလိက်တအ် သ္ပစၟတ်သမ္တီရ။
အတိုၚ်အာဝၚ်မန် ‘နာဲမိုၚ်တဵု’ ညးမကေၚ်ကေတ်လဝ်တာလျိုၚ် ညးစၞောန်ပ္ညုၚ် ပ္ဍဲဌာန ဂိုၚ်ဒိပ်တၚ်နၚ် ဝၚ်ကောန်ဂကူ (အမျိုးသားမှတ်တမ်းများ မော်ကွန်းတိုက် ဦးစီးဌာန) ဟီုမ္ဂး ＂ပ္ဍဲကဵုရုပ်ကျာ်တြဲပဋိမာ ဒတူမံၚ် ပ္ဍဲကဵုသ္ၚာဂှ်တှေ် ချူလဝ်လိက်တၟအ် ဘာသာမန် နွံတဴ (၂၃) တြုၚ်ရ၊ လိက်ဂှ် ဒှ်လိက်တြေံတြဟ်ကွေံတုဲ ချူလဝ် နူကဵု သၞာံ အေဒဳ (၆-၇) တၟအ်ကၠံသၞာံ ဒှ်မာန်တုဲ လၟုဟ်တှေ် လိက်မန်ဂှ် ဒှ်အာ ဂဗုၚ်ဂဗုၚ်ဂပါဂပါရ။ ကၠာတေံ ကေၚ်ကူဆာဲလဝ် လိက်ဝွံ နွံတုဲ ဂွံကေၚ်ဗှ်ရ＂ သာ်ဝွံ ဟီုထ္ၜးရ။
လိက်တၟအ်ဝွံ ချူလဝ်ကဵု မလိက်မန်တြေံတြဟ်တုဲ ယဝ်ဒးပံက်အဓိပ္ပာယ်မ္ဂး။
“အဲဍိက်ဗြဴ ဂၞကျာ်မတ်တၟး (မတ္တမ) ခၞံဗဒှ်လဝ် ရုပ်ကျာ်ပဋိမာဝွံ အဃောတန်တဴဒၟံၚ် ပ္ဍဲဍုၚ်ဒူဝပ်ရောၚ်။ တိကဵုတၟအ် မၞုံဍုၚ်ဒူဝပ် ကီု သီုကဵုဒေသဇိုၚ်ဝုတ်ဒိုဟ်ဍုၚ် ကေတ်နၚ်ဖအိုတ် အဲဍိက်ဗြဴ ကၠောန်ခၞံလဝ် ကျာ်ဝွံရောၚ်＂ ရဴဝွံ ဂွံအဓိပ္ပာဲရ။
အဓိက လိက်တၟအ်ဏအ်ဂှ် ဓမံက်လဝ်အဓိပ္ပာဲ ဗီုသ္ပလဝ်ကုသဵု ကဵုလဝ်ဒါန်တအ်ရောၚ်။
ကွတ်မန် တြေံတြဟ်၊ သၟုဟ်ဝၚ်မန်
ပ္ဍဲကဵုထီုဂှ်ဝွံ ရုပ်ပဋိမာကျာ်တြဲ ကၠောန်လဝ်ကဵု တိပလေတ်၊ တိစံၚ်တအ် နွံတဴဂၠိုၚ်ကဵုသာ်တုဲ ပ္ဍဲကဵုမွဲဒမြိပ်ကၟဳထီုဂှ်ပၠန်လေဝ် ပုတ်လဝ်ရုပ်ကျာ် ပေၚ်တၟိုဟ်မံၚ် သီုကဵု မွဲဒဒေၚ်ပၠန်ဂှ် ပေၚ်တၟိုဟ်မံၚ်ရ။ ပ္ဍဲကဵုလတူဒဒေၚ်တအ်မ္ဂး ရုပ်ကျာ်ခေါ် မကၠောန်လဝ် ဗၞတ်ဗ္ၜတ်နာနာသာ် ဗၞတ် (၃) ၝောံတဲဘာ်၊ (၄) ၝောံတဲ၊ (၆) ၝောံတဲ ကု (၈) ၝောံတဲ တအ် နွံတဴ နာနာသာ်ရ။
ပ္ဍဲအကြာ ရုပ်ကျာ်တြဴ ပဋိမာဂမၠိုၚ်ဂှ် ရုပ်ကျာ်ဟိန္ဒူ၊ ရုပ်ဒေဝတဴ ဗဳဿနု၊ ရုပ်ဗြီု၊ ရုပ်မဟေသဝရ တအ် နွံတဴ ဗွဲမဂၠိုၚ်တုဲ ဒှ်သက်သဳ အခိၚ်မန်တအ် ပတန်ဍုၚ်သဓီု နဒဒှ် ဍုၚ်ဨကရာဇ်မွဲရောၚ်။ အခိၚ်ဂကူမန်ပိုဲတအ် ပတန်ဍုၚ်သဓီုဂှ် ဂကူမန်ပိုဲတအ် ဆက်စၠောံ အာကၠုၚ်မံၚ်ကဵု ဍုၚ်အိန္ဒိယျတေံတုဲ ဂွံနၚ် ဗုဒ္ဓဘာသာ သၟးဟွံသေၚ် သီုကဵုကလိဂွံနၚ် အခိုက်ကၞာယေန်သၞာၚ် ဍုၚ်အိန္ဒိယျ ဗွဲမဂၠိုၚ်ရောၚ်။
ပ္ဍဲကဵုရုပ်ပုတ်လဝ် ဗွဲမဂၠိုၚ်တအ်ဂှ် ဆေၚ်စပ်မံၚ်ကဵု ဗုဒ္ဓသာသၞာဂှ် ဂၠိုၚ်ရ။ ဗီုရုပ်ခံက် ကျာ်တြဲပၟဝ်မံၚ်ဓရ်ဝိပဿနာ၊ ရုပ်စေတဳ၊ ရုပ်ပြဿဒ်၊ ရုပ်နှောဝ်၊ ရုပ်တၞံဇြဲဗုဒ္ဓိ၊ ရုပ်ကျာ်တြဲ အံၚ်ဇၞးလတူသၟိၚ်မာရ်၊ ရုပ်ကျာ်တြဴ စဴပရိနိဗ္ဗာန် တအ် နွံတဴ ဗွဲမဂၠိုၚ်ရ။ ရံၚ်အာ ရုပ်ခေါ်တအ်ဏအ်မ္ဂး နူကဵုအခိၚ် (၁၃၀၀) စဵုကဵု (၁၅၀၀) သၞာံတေံရ ဂကူမန်ပိုဲတအ် ဇြိုၚ်သ္ဍိုက် အပ္ဍဲဗုဒ္ဓသာသၞာ ဗၞတ်အလဵုဂှ် ခါတ်အကာဲဂွံရောၚ်။
ကွတ်တဲ ရုပ်ခေါ် သာ်ဏအ်ဂှ် ပ္ဍဲကဵုထီုအလဵု၊ စေတဳအလဵု၊ ဘုတ်ဘာအလဵုလေဝ် ဟွံဂွံဆဵုတုဲ ကွတ်တဲတအ်ဂှ် လအ်ကၠုၚ် ဗၞတ် (၁၂၀၀) သၞာံပြၚ်ရောၚ် တၠပညာတအ် တုပ်စိုတ်ရ။
ထိၚ်ဒဝ်မၚ်မွဲအိုတ်စိုအ်
မုဟိုတ် ကျာ်ခေါ် ပ္ဍဲကဵုထီုဏအ်ဂှ် လအ်ကၠုၚ် ဗၞတ်လ္ၚီသၞာံလေဝ် ဟွံလီုလာ်ရော သွက်ဂွံသၟာန်သၟုက်နွံရ။ ရံၚ်အာ ဒိုဟ်ကျာလုပ်တိတ် ပိုက်ဒၟံၚ်တှေ် ထီုဝွံ ပါၚ်ဍေံ နွံဒၟံၚ် လ္ပာ်ဗၟံက်တုဲ ကျာတအ် ဟွံလုပ်ရ။ လတူ ထီုတအ်ဂှ် ဒှ်ဒၟံၚ် ဒဵုခပဵုတုဲ အပ္ဍဲထီုဂှ် ဂံက်ဒၟံၚ်လၟိုန်ကာလတုဲ ကပေါတ်ကညောတ်တအ်ဂှ် ဍေံဟွံလီုလာ်ရ။
ကြဴနူကဵု လက်ထက်ဥူဏုတုဲ ပေဲါပၞာန် အပ္ဍဲဍုၚ်ဂှ် ဍေံသကာတ်မြဟ်ကၠုၚ်ရ။ အလဵုအသဳတအ် ဟွံထိၚ်ဒဝ် ထီုဏအ်ရ။
ပရေံအိုတ် မွဲသာ်ဂှ် ပ္ဍဲလက်ထက် အဃောဒှ်ပေဲါပၞာန် ရုပ်ကျာ်တအ်ဂှ် ဒၞာမကံမာန်ရောၚ် ဂးတုဲ ညးဂမၠိုၚ် ကၠုၚ်ကၠတ် ခဲါပတိတ်မံၚ် ရုပ်ကျာ်ပဋိမာတအ်ရ။ အဃော ခဲါပတိတ်မံၚ်ဂှ် ရုပ်ကျာ်တၞဟ်ဟ်တအ်လေဝ် ဒးဒုၚ်လီုလာ်အာ တၟာဂလိုၚ်ရ။ ရုပ်ကျာ်တြေံတြဟ်တအ် ဒးဒုၚ်ကၠတ်ပတိတ်ဒၟံၚ် သာ်ဏအ်ဂှ် ညးစဵုဒၞာ ဟွံမွဲရ။
လက္ကရဴအိုတ် ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် (၂၀၀၀) ဂှ် ရုၚ်စက်တိဗိလာတ်တအ် ခဲါပတိတ်တၟအ်ခပဵု ဗတိုဟ်ဒၟံၚ် ဒဵုခပဵုပၠန်တုဲ အာဇီုကပိုက်မံၚ်ကဵု ထီုပၠန်ရ။ ဒးဒှ်ဒဝိၚ်ဗွဲမလောန်ရ။
လၟုဟ် ဂွံမိၚ်ကေတ် ပရိုၚ်ခိုဟ်မွဲတုဲ ဒးမိပ်စိုတ်ရ။ ရန်တၟအ်ကဵု သွက်ဂွံထိၚ်ဒဝ် မၚ်မွဲအာ ကပေါတ်ကညောတ်တြေံတြဟ် ကေုာံ လိက်ပတ်မန် ပ္ဍဲကဵု ‘ထီုကအ်ဂေါမ်’ ပ္ဍဲဒၞာဲကွာန်ကအ်ဂေါမ်၊ ပွိုၚ်ဍုၚ်ဘာအၚ်၊ တွဵုရးဍုၚ်ကရေၚ် တုဲ နူကဵုဝန်ဇၞော်ယေန်သၞာၚ် ကၟိန်ဍုၚ် ဌာနကောပ်ကာဲ သုတေသနကပေါတ်တြေံတြဟ်၊ တိုက်ထ္ၜးကောန်ဂကူ ကဵု တိုက်ရံၚ်လိက် (ရှေးဟောင်းသုတေသန၊ အမျိုးသားပြတိုက်နှင့် စာကြည့်တိုက်) လလောၚ်တရး ထီုကအ်ဂီုဂှ် နဒဒှ် ‘ဒေသ (ဇုၚ်) ယေန်သၞာၚ်’ မွဲရောၚ် နူကဵု ဌာန်ပရိုၚ်အေန်တာနိတ် (MRTV-4) လလောၚ်တရး ပတိတ်ရ။
နကဵုအလဵုအသဳဂှ် ဆပတိတ်အမိၚ် သၟးဟွံသေၚ် ထေက်ကဵု ဒးပတိတ်အမိၚ်နာနာသာ် သွက်ဂွံထိၚ်ဒဝ်အာ ထီုဝွံရောၚ်။ ညံၚ်ဟွံဂွံဓမံက်တိခံက်တိဝါကီု၊ ညံၚ်ဟွံဂွံခဲါတိ ပတိတ်တၟအ်ကီု၊ ညံၚ်ဟွံဂွံ ကၠောန်ဖံက်ဍာန်ကီု၊ ညံၚ်ဟွံဂွံ ၜံက်ကၟာကီု၊ ညံၚ်ဟွံဂွံ ပစူတိုၚ်ပၟတ်ကီု၊ ညံၚ်ဟွံဂွံ ခဲါပတိတ် ကပေါတ်သၟဝ်တိတအ်ဂှ် ဒးတာဒၞာ ကီုရောၚ်။