မာံတဵုလွဳ – သတ်ဒူရေန်ဂှ် ကော်စဒၟံၚ် သၟိၚ်သတ်ဆု
ညးဒးဂၞပ်စိုတ် ကဵုသတ်ဒူရေန် မိက်ဂွံစတံဂှ်၊ အခါဆဵုဂဗဒး သတ်ဒူရေန်မ္ဂး ဒ္ၚောပ်စိုတ် ကတဵုဒှ်တုဲ ဍာ်ကအ်ဓဇူရ။ ညး ဇၞော်မောဝ်တိတ်ကၠုၚ် နူဒေသဒူရေန်တံ၊ စိုပ်အခိၚ်ဒူရေန်တိတ်မ္ဂး၊ ဂွံသၟူဒူရေန်ဗက်ဂတာပ် မိက်ဂွံစဒူရေန် စိုတ်ကတဵုဒှ်ကၠုၚ်ရ။ဒၟာနူကေၚ်စလဝ်တုဲ၊ စောဲလာမ်ဒၟံၚ်ကဵုရှ်ဒူရေန်ဂှ်ရ။
ဆဝွံဟွံက၊ သတ်ဒူရေန် ၜိုန်ရ လ္ၚုဟ်မးဍၚ်ဒၟံၚ်ဒှ်ကီုလေဝ်၊ မၞိဟ်ရာန်စဂၠိုၚ်ဒၟံၚ် ဖိုဟ်ဏီ။ သတ်ဒူရေၚ်ဗၞတ်တိတ်ဒၟံၚ်ဂှ်၊ နူသ္ကုတ်သၠုၚ်ကျာဍုၚ်ဗၟာ၊ မပ္တံနူတွဵုရးဍုၚ်မန်၊ တွဵုရးဍုၚ်ကရေၚ်၊ ရးဇၞော်တၞၚ်သဳ ကေုာံ ရးဇၞော်ဗဂေါဆဝွံဟေၚ်တုဲ၊ သွက်သ္ဂောံဖဍိုက်ဗပေၚ်ကဵု လၟိဟ်မၞိဟ်စတံဂှ် ဟွံရုမ်ဂပ်ဒှ်ဒၟံၚ်ဏီ ဖိုဟ်ရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပြဟ်ဟ်ဏံ ညးတၠကၠအ်၊ ဂူဒူရေန်ဂမၠိုၚ် သၠဲပ္တိတ်ဒၟံၚ်တိကၠအ်ဂူ သွက်တဵုတၞံဒူရေန် အိုတ်ရ။
စပ်ကဵုပရေၚ်ဆဵုဂဗ တၞံဒူရေန်တုဲ၊ တၠကၠအ်ဒူရေန် နူဒဵုသၟိၚ်ဗၠာဲကွာန်ပ္ၚ၊ ပွိုၚ်ဍုၚ်ဇြပ်ဗုမွဲတၠ ကေၚ်ဟီုကၠုၚ်လဝ် ကုညးချူမလိက်ဂှ် “သတ်ရုပ်ပရေအ် ရှ်ခိုဟ်” ဂှ် ဒှ်သတ်ဒူရေန်ရ။ သၟာၚ်နူဂှ်ပၠန် ပၞောဝ်ကဵု သတ်ဆုဂမၠိုၚ် သတ်ဒူရေန်ဂှ် ဒှ်သၟိၚ်သတ်ဆုရ သာ်ဝွံ နူညးတၠကၠအ်ဒူရေန်ဂကူမန်တမၠာအဆက်က်တံ သ္ဂုတ်ပ္တန်ကၠုၚ်လဝ်နွံဂှ် ဂွံဂိုၚ်သမ္တီလဝ်ရ။ ပစ္စုပ္ပန်ဏံ နူညးလ္ၚတ်ဝၚ် ပရောသတ်ဆု နူညးဍုၚ်သၟာၚ်တံပ္တိုန်လဝ်စရာဲကဵု ဒူရေန်ဂှ်ပၠန် ပၞောဝ်ကဵုသတ်ဆုဂမၠိုၚ် သတ်ဒူရေန်ဂှ် ဒှ် “သၟိၚ်သတ်ဆု” “King of Fruits” ပၠန်ရ။
စပ်ကဵု ပရောသတ်ဒူရေန်တုဲ တၠပညာတဵုလွဳ ပ္ဍဲဍုၚ်ဗၟာတံ ထၟံက်ထ္ၜးလဝ် နကဵုလိက်ကၞပ်ပရောဒူရေန် နွံဒၟံၚ်တၟာဂလိုၚ်ကီုရ။ ညးဇၞော်မန်အဆက်ဆက်တံလေဝ်၊ စပ်ကဵုပရေၚ်ဆဵုဂဗဒူရေန်ဂှ် လအ်ကၠုၚ်ကဵုကၠံသၞာံ နွံဒၟံၚ်ကီုရ။ ဆဂးနကဵု လိက်ကၞပ်မွဲ ချူခၞံစွံလဝ် ဟွံမွဲဏီရ။ နကဵုပရေၚ်ဆဵုဂဗညးတံ ဟီုဂးကၠုၚ်လဝ် ပရောဒူရေန်ဂှ် သွက်ကောန်ဗွဲကြဴ စဴဗွဲဂတကီုလေဝ် ပရေၚ်ဆဵုဂဗ ညးတံဂှ် ဒှ်ဒၟံၚ်အထံက်အပၚ်ကဵု ပရေၚ်ပညာသုတေသန ဒူရေန်ကီုရ။ နူဆဵုဂဗညးတံဂှ် ယဝ်ချူပ္တန်စွံလဝ် နကဵုလိက်ကၞပ်မွဲမာန်မ္ဂး ဒှ်ပရေၚ်သုတေသနခိုဟ် သွက်ပရောဒူရေန် ဇၞော်ကဵုဖဵုဒှ်ရဂှ် နကဵညးချူလိက်ဏံ ညာတ်ကေတ်ရ။
သတ်ဒူရေန်ဂှ် ဒှ်သၟိၚ်သတ်ဆုမန်တံ သ္ဂုတ်ပ္တန်စွံလဝ် ကိုပ်ကၠာ
သွက်ညးဒးဂၞပ်စိုတ်ကဵုသတ်ဒူရေန်တံ ပ္တိုန်လဝ်စရာဲကဵုသတ်ဒူရေန် နာနာသာ်ရ။သွက်ညးဟွံ ဒးဂၞပ်စိုတ်ကဵုသတ်ဒူ ရေန်တံ ဒှ်က္ဍုဟ်မၠတုဲ ထဝေၚ်ထောအ်မုက် ကၟာတ်မုဟ်တုဲ ဝေၚ်ပါဲတိတ်အာရ။ ဟိုတ်ဍေံဂှ် ဒၟာနူဗီုပြၚ် ရုပ်သာ် သတ် ဒူရေန်ဂှ် နကဵုဇမၠ ကေက်က် စူဠံက်ဒၟံၚ်တုဲ သီုသၟူအမြာဴ ဗွဲမသ္ကာတ်မြဟ် နွံပၠန်ဂှ်ရ မၞိဟ်လ္ၚဵုတံ ဟွံဒးဂၞပ်စိုတ် ဒှ်ရ။ ညးလ္ၚဵုတံ ဒၟာနူဒုၚ်ဒးကျာ သတ်ဒူရေန်တုဲ စဵုကဵု ဒးဗ္ၜူအာ နကဵုသၟူဂှ်လေဝ် နွံရ။ ပ္ဍဲကွဳစက်ယာဉ် ပ္ဍဲကွဳပၟတ် ကေုာံ ပ္ဍဲ က္ၜၚ်ကျာဖဍိုက်မၞိဟ်ဂှ် သတ်ဒူရေန်မ္ဂး အခေါၚ်ဖ္ဍိုက်ကၟာတ်လဝ်ရ။ ၜိုန်ဂှ်ကီုလေဝ် လၟိဟ်မၞိဟ်ဒးဂၞပ်စိုတ်စဒၟံၚ် ဗွဲမဂၠိုၚ် နွံတုဲ၊ ညးဒးစိုတ်သတ်ဒူရေန် နွံဒေသတၞဟ်ဟ်သၟာၚ်တေံ သွက်သ္ဂောံရာန်စမာန် ပ္ဍဲခအာၚ်ဗွဝ်ဖျာတေံမာန်ဂှ် ပလံၚ်ဗစိုပ် နကဵု ဂၠံၚ်တြဴ နာနာသာ်မာန် အိုတ်ရ။
“သတ်ဒူရေန်မၞိဟ်စဂၠိုၚ်ဒၟံၚ်ဂှ် ဒၟာနူ ဒှ်အဟာရခိုဟ်၊ ဖဵုပရေၚ်ထက်ယုက်ဇၞော်၊ စဒးမွဲဝါတုဲ ဒးစောဲလာမ်ဒၟံၚ်ကဵု ရှ်ဒူရေန် လၟိုန်ဂှ်ဟိုတ်နူစရာဲရှ်ဒူရေန်ရ။ အခါလၟုဟ် မၞိဟ်စဒူရေန်တံ ပဵုဂၠိုၚ်တိုန်တုဲ သတ်ဒူရေန်ၜိုတ်တိတ်ဂှ် ဗက်ဟွံဂတာပ်မၞိဟ်စတံ ဏီဖိုဟ်” သာ်ဝွံ တၠကၠအ်ဒူရေန်ဒဵုသၟိၚ်ဗၠာဲမွဲတၠ နူကွာန်ဝါကဝဲါ ပွိုၚ်ဍုၚ်ဇြပ်ဗုဂှ် ဟီုရ။
“တၞံဒူရေၚ်ဝွံ စိုပ်ကၠုၚ်ဒေသမန်ပိုဲတံ နူအခိၚ်လဵုရောဂှ် ဟီုဟွံမာန်ရ။ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် လက်ထက်ဇုဇပိုဲ ပိုၚ်ကၠုၚ်လဝ် ကၠအ်ဒူရေန်ဏံ နွံကၠုၚ်ဒၟံၚ် အဆက်ဆက်တုဲ လအ်ကၠုၚ်ကဵု ကၠံသၞာံရ။ စဵုကဵု အာယုက်အဝဲအဲ (၇၀) သၞာံပြၚ်ကၠုၚ်ရ ကၠအ်ဏံ၊ တၞံဏံဂှ် ပိုဲတံဂွံကၠုၚ်လဝ်အာဲကၟာဲနူမိမပိုဲဏောၚ်၊ တၞံဒူရေၚ် အတိုၚ်ပကတိနွံဏံရ။ နူမဒူရေန်ကၠအ်ဏံ ကၠုတ်ကၠုၚ်ဂှ် ဒှ်တၞံတြေံတြဟ်တုဲ မဒူရေန်ကၠအ်ဏံ ဒယှ်ဒၟံၚ် “မဒူရေၚ် ဒဵုသၟိၚ်ဗၠာဲ” တုဲပြးဇးအာ ဒေသ တၞဟ်တၞဟ်ရ” သာ်ဝွံ ညးဟီုရ။
ပပ္တံနူ မဒူရေန်ဒဵုသၟိၚ်ဗၠာဲတုဲ ကၠအ်ဒူရေန် ပွဳပွူသမၠုၚ်ကျာ ဍုၚ်မတ်မလီု ကရေက်ဒေသဍုၚ်မုဟ်ဍုၚ်၊ ဍုၚ်ဇြပ်ဗု၊ ဍုၚ်ရေဝ် တံတေံဂှ် နူမဒူရေန်ဒဵုသၟိၚ်ဗၠာဲပြးတိတ်အာ ဒှ်မာန်ကီုဂှ် တၟော်ကေတ်ဂွံမာန် ကီုရ။ နူအခိၚ် အၚ်္ဂလိက် တံ သိမ်ဂွံဍုၚ်ဗၟာသ္ကုတ်သၟဝ် နူသက္ကရာဇ် ၁၈၈၅ တေံရ ဒူရေန်ပ္ဍဲ ဒဵုသၟိၚ်ဗၠာဲကီု၊ အကြာဍုၚ်ကျာ်ခမဳကဵု ကွာန်စက်စာဲ ပ္ဍဲဒဵုစိၚ် (ဆၚ်တောၚ်) တံဂှ် တၞံဒူရေၚ် နွံဒၟံၚ် အတိုၚ်သဘာဝဍေံ ကၠုတ်တိုန်ဒၟံၚ်ရဂှ် နူမၞိဟ်ဇၞော်ဗျုထဴ နူကွာန်သၞေဟ်ကိုၚ် ကရပ်ဍုၚ်ကျာ်ခမဳ ကေၚ်ဟီုလဝ်ဂှ် သ္ဂောံသ္ပလဝ်စၟတ်သမ္တီ နွံရ။ အခိၚ်တေံ ဂကူအၚ်္ဂလိက်တံ ပံက်ပ္တန်လဝ်ရုၚ် ပ္ဍဲဍုၚ်ကျာ်ခမဳတုဲ၊ အုပ်ဓုပ်ပ္ကၚ်ရၚ်ဒၟံၚ် ရးဒေသမန် ကေုာံ ရးတၞၚ်သဳတုဲ ညးတံ လုက်စုက်စသုၚ်ဒး သတ်ဒူရေန်တုဲ ပဟိုတ်နူမဍိုက်ပေၚ်ကဵု ရှ်သာ သၟူအမြာဲ ဒးဂၞပ်စိုတ်ဂှ်ရ ညးတံပ္တိုန်စရာဲကဵု သတ်ဒူရေန် “သၟိၚ်သတ်ဆု” “King of Fruits” ပၠန် ဂးရဂှ် နူညးဒေသတၠကၠအ် အယုက် အဝဲဇၞော်တံ ဟီုထ္ၜးလဝ်ဂှ် သ္ဂောံတီ ကေတ်ရ။
မၞိဟ်ဒးဂၞပ်စိုတ်တုဲ စဒၟံၚ်သတ်ဒူရေန်ဂှ် ဒှ်ကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာမွဲဟေၚ်ရ ဟွံသေၚ် မၞိဟ်နူတိုက်အေယှဍုၚ်ဂမၠိုၚ်၊ တိုက်ယူရပ်၊ တိုက်အမေရိက၊ တိုက်အာဖရိကတံတေံလေဝ်၊ စဒၟံၚ်သတ်ဒူရေန် နကဵုစောဲစောဲလာမ်လာမ် နွံရ။ သတ်ဒူရေန်ဝွံ ရံၚ်ကေတ် သဘာဝရုပ်ဍေံမ္ဂး သ္ဂောံဒးဂၞပ်စိုတ်ဂှ် အောန်တဴရ။လ္တူခၞော်သတ်ဒူရေန်ဂှ်မ္ဂး၊ဟလဍေံကေက်က်စူဠံက် ပေၚ် ကၞက်ဒၟံၚ် အလုံသတ်မွဲတုဲ၊သီုဒးဖေက်လကိုတ်ဒှ်အာကီုရ။ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် ဖျုန်ကၟဝ်မၞုံပ္ဍဲသတ်ဍေံဂှ် ဍိုန်ဍောတ်ဖေါဝ် လောဝ် ဒၟံၚ်တုဲ၊ သာ်အရံၚ်ဖျုန်ကၟဝ်ဂှ် ဂပ်ဝ်ဒးဂၞပ်စိုတ်လေဝ်ဒှ်ဒၟံၚ်ရ။ ရှ်သာဍေံဂှ်ပၠန်ဍာတ်ကြိုအ်သၟဳ၊ မောဝ်ဇောဝ် ဒၟံၚ်၊တုပ်တဴညံၚ်ရဴရု်ဍာ်သာဲကေုာံထဝ်ဗါတ်ကၠေၚ်သွဟ်ကီုရ။ဟိုတ်ဂှ်ရနူကောန်ၚာ်ဍောတ်သွတ်မန်တံနကဵုအခိုက် ကၞာဝေၚ်ဟီုအရေဝ် “ဟဒိုဟ်”မွဲမံက်တိတ်ကၠုၚ် “ရုပ်ပရေအ် ရှ်ခိုဟ်ဂှ်မုသတ်ရော” သၟာန်တုဲ ကောန်ၚာ်သွဟ်ဒးဂှ် ဒှ်သတ်ဒူရေန်ရ သွဟ်မ္ဂးသွဟ်ဂှ်ဒှ်သွဟ်ဍာံရ ဂှ်နူညးတမၠာတံဟီုလဝ်နကဵုအရေဝ်တြေံရ။ သၟာၚ်နူဂှ်ပၠန် နူမန်တမၠာ တံ တေံကေၚ်ဟီုကၠုၚ်လဝ် ပ္ဍဲသစ္ဆုဂမၠိုၚ်ဂှ် သတ်ဒူရေန်ဂှ်ဒှ်“သၟိၚ်သစ္ဆု” “King of Fruit” ဂှ်လေဝ် ဂကူမန်တံရ ဗွဲကိုပ်ကၠာအို်တ် ဟီုကြီု ပ္တိုန်လဝ်ဂုဏ်စရာဲ ကဵု သတ်ဒူရေန်ဂှ် နွံတုဲရ။
ဗီုပြၚ်သတ်ဒူရေန် ကေုာံ သွက်ဂွံရုဲစှ်ရာန်စလေပ်
“သတ်ဒူရေန်မ္ၚးဂှ်တှေ် ဇမၠဍေံကဵု ခၞော်ဍေံ နွံရ ဇမၠဍေံဂှ်လ္ၚဵုဇမၠဂၠိုၚ်ဒၟံၚ် လ္ၚဵုကြဳရ။ လ္တူခၞော်ဍေံဂှ် ဒှ်ဒၟံၚ်ကရောၚ် (အမြှောၚ်း) တုဲ ကရောၚ်အောန်ကီုဂၠိုၚ်ကီုဂှ် တန်တဴဒၟံၚ်ကဵု သတ်ဒူရေန်ဍောတ်ဇၞော် ကီုရ။ ပ္ဍဲကရောၚ်မွဲကရုၚ်မ္ဂး ဖျုန်ကၟဝ် နူမွဲကၟဝ်စဵုကဵု ပန်,မသုန်ကၟဝ် နွံဒှ်ရ။ လ္တူမတံဂှ် ဖျုန်ဍေံအုပ်လဝ်ရ။ ဗက်ဂကူ သတ်ဒူရေန်တုဲ လ္ၚဵုဂှ်ဖျုန်တီုတုဲ လ္ၚဵုဖျုန်ကြဳရ။
တုဲပၠန် အရံၚ်သာ်ဖျုန်ဂှ် လဆောဝ်သာ်ဗု၊ လဆောဝ်သာ်မိတ်၊ လဆောဝ်သာ်မိတ်ၜတ်တ် နွံရ။ ဒူရေၚ်ရှ် ခိုဟ်ဟီုဂှ် ရပ်ကဵုတဲမ္ဂးဖျုန်ဍေံ ဒးဗာန်ဒၟံၚ်ပ္ဍဲတဲမှ ဒူရေန်ဍာတ်ခိုဟ်၊ ရှ်ခိုဟ်ဒှ်ရ” သာ်ဝွံ တၠကၠအ် ဒူရေန် နူဒဵုသၟိၚ်ဗၠာဲမွဲတၠ နူ ကွာန်ပ္ၚ ပွိုၚ်ဍုၚ်ဇြပ်ဗုဂှ် ကေၚ်ဟီုလဝ်နွံရ။
အခါရ မိက်ဂွံစဒူရေန်တုဲ ယဝ်ဒးရာန်မ္ဂး ဒးရုဲစှ်ရာန်လေပ်ဂှ် ပၟိက်ဇၞော်ရ။ ဒူရေၚ်မွဲမမ္ဂး ၚုဟ်မး မပ္တံနူ (၁၀၀၀) ဒ္ကေဝ်စဵုကဵု (၅၀၀၀) ဒ္ကေဝ်လ္ၚုဟ် နွံရ။ ရုဲစှ်ရာန်ဗၠေတ်မှာကၠုၚ်တုဲ၊ အခါစမ္ဂး ရိရိၚ်ကြံၚ်မ္ၚိုဟ်ရှ်ဘှ်ဟွံမွဲမ္ဂး၊ ဒးဂဟောံသြန်ကီု၊ သီုဒးဒှ်ဒဒိုက်စိုတ်ရ။
တုဲပၠန် ဗီုရုဲစှ်ဒူရေၚ်ဍုဟ်ခိုဟ်မ္ဂး တဝ်ဒူရေန်ဆက်ဒၟံၚ်ကဵု သတ်ဒူရေၚ်ဂှ် ဝှေ် ပ္ကဝ်မ္ဂး ဗွဲမလောဲသွာ ကဝ်တိတ်အာဂှ် ဒူ ရေန်ဝွံ ဍုဟ်ခိုဟ်ရဂှ် ဟီုဂွံရ။ ချိုတ်ပၠိုက်မွဲနဲပၠန်ဂှ် နကဵုသၞောံတဲဂှ် ဟရေတ်စမ်ရံၚ် လ္တူဟလဒူရေန်ဂှ်မ္ဂး ရမျာၚ်ဗံက် ရမျာၚ်သာဒၟံၚ်မ္ဂး ဍုဟ်ဍာံရဂှ် သ္ဂောံတီကေတ်မာန်ရ။ ပဵုတုဲ ချိုတ်ပၠိုတ်အိုတ် မွဲနဲပၠန်ဂှ် ညးသွံဒူရေန်တံ ဟဍံက် ရံၚ်ကဵု ၜုန်မြမ္ဂး ရမျာၚ်ဗံက်တုဲ ဖျုန်ကၟဝ်ဍေံဟရိုက်ချဳဒၟံၚ်မ္ဂး ဍုဟ်ချိုတ်တ်ပၠိုတ်တ်ရ။ သၟာၚ်နူဂှ်ပၠန် ယဝ်မၞိဟ်ရာန်ဂှ် ရာန်ကေတ်ဍာံမ္ဂး ဍုဟ်ဍာံဂှ် ကရေက်ထ္ၜးကဵုဒၞာဲဂှ်လေဝ် နွံရ။ သတ်ဒူရေန် ရှ်ခိုဟ် ဟွံခိုဟ်ဟီုဂှ် သာ်လဵု သ္ဂောံရုဲစှ်ရောဂှ် ဒုၚ်ကေတ် သၟူအမြာဲ နကဵုမုဟ်တုဲ သတ်ဒူရေန်ဂှ် မောဝ်ဇောဝ်တုဲ သၟူဍေံဍာတ်တိတ်ကၠုၚ် ဂွံကျာမ္ဂး ဒူရေန်ခိုဟ်၊ ရှ်သာခိုဟ် ဒှ်မာန်ရ။
မၞိဟ်လေပ်စ ဒူရေန်ခိုဟ်ဂှ် ညးတံစဒူရေန် ဍုဟ်ကၠုၚ်နူတၞံဂှ် ရုဲစှ်တုဲ စလေပ်အိုတ်ရ။ ဒူရေန်ကြံၚ်တုဲမှ ဍုဟ်ဂှ် ဒှ်ရှ် ခိုဟ်တုဲ ဍာတ်ဇြိုၚ်ရ။ အခါရ ဒူရေၚ်ဍုဟ် ပ္ဍဲတၞံ ဟွံဂွံစမ္ဂး ဒူရေန်ဟွံထ္ကးဏီဂှ် ရုဲတုဲ စထေက်ရ။ ဒူရေန်ဝွံ ယဝ်ဍုဟ် ၜက်အာမ္ဂး စထ္ကးတိတ်နူက္ဍိုပ်ဒူရေန်ရ။ ထ္ကးတုဲ ဒးအာကျာမ္ၚးမ္ဂး ဓါတ်ပြံၚ်အာတုဲ ရှ်ဖျး မံက်တိတ်ကၠုၚ်ရ။ စၟ စၟန်ရုဲပၠာ ဍုန်တုဲ ရု်သာ ဒးလီုလာ်ရ၊ နူဂှ်ပၠန်မၞိဟ်စဒးဂှ် ယဲဘဲ ကတဵုဒှ်မာန်ရ။
မၞိဟ်ဂမၠိုၚ် သ္ပစၟတ်သမ္တီလဝ်ကဵု သတ်ဒူရေန်ဂှ် နဒဒှ်တဆိပ် တွဵုရးဍုၚ်မန်
သတ်ဒူရေန် တိတ်ဂၠိုၚ်အိုတ်ဂှ် နူတွဵုရးဍုၚ်မန်၊ ရးဇၞော်တၞၚ်သဳ၊ တွဵုရးဍုၚ်ကရေၚ် ကေုာံ ရးဇၞော်ဗဂေါရ။ လၟိဟ်သတ် ဒူ ရေန် တိတ်ဂၠိုၚ်အိုတ်ဂှ် ဒှ်တွဵုရးဍုၚ်မန်တုဲ လၟိဟ်တိတ်အောန်ဂှ် ဒှ်ရးဗဂေါရ။ ပ္ဍဲဍုၚ်မန်ဂှ်ပၠန် သီုပွိုၚ်ဍုၚ် (၁၀) ပွိုၚ်ဍုၚ် သတ်ဒူရေန် တိတ်ဒၟံၚ်တုဲ ပၞောဝ်ကဵုဍုၚ်ဂမၠိုၚ်မ္ဂး ပွိုၚ်ဍုၚ်ရေဝ်ဂှ် ဒှ်သတ်ဒူရေၚ်တိတ်ဂၠိုၚ်အိုတ် ဒှ်ရဂှ် သ္ဂောံတီကေတ် နူစရၚ် ဌာနက္ဍိုက်ပ်ပရေၚ်တဵုလွဳ စပ်ကဵုကၠအ်ဂူသတ်ဆု ကၟိန်ဍုၚ်ရ။
သၟာၚ်နူဂှ်ပၠန် တွဵုရးဍုၚ်မန်ဂှ် ၜိုန်ရဇာတိတံရိုဟ်တိဍာ်ဒူရေန် ဟွံသေၚ်ကီုလေဝ်၊ ပၞောဝ်ကဵုရးဇၞော်ဂမၠိုၚ်၊ တွဵုရးဂမၠိုၚ် မၞံုပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာမ္ဂး သတ်ဒူရေန် တိတ်နူဍုၚ်မန်ဂှ် ပဵုတုဲဒယှ်တှ်ရ။ မၞိဟ်ရာန်စ သတ်ဒူရေန် နူဒေသတၞဟ်ဟ်တံလေဝ် သတ် ဒူရေန်နူဍုၚ်မန်မှ ဒးဂၞပ်စိုတ်ရ။ ပ္ဍဲဍုၚ်မန်ဂှ်ပၠန် “ဒူရေန်မတ်မလီု” “ဒူရေန်မုဟ်ဍုၚ်” ဒူရေန်ဒဵုသၟိၚ်ဗၠာဲ(ဇြပ်ဗု)” “ဒူရေန်ရေဝ် “ဒူရေန်ကျာ်ကော”တံဂှ် ယၟုဇၞော်ရ။ ညးရာန်စ ဒူရေန်တံဂှ် ကော်စ ဒူရေန်ဍုၚ်မန် (မွန်ပြည်နယ်ဒူးရၚ်း (ဝါ) မွန်ဒူရၚ်) ရ။ သၟာကၠအ်ဂကူမန်တံ လွဳလွတ်ဇၞော်ပၟဝ်လဝ်ကဵု ဒူရေန်တုဲ အခါလၟုဟ်ဒူရေန်ဂှ် ပြာကတ်ဇၞော်မောဝ်အာတုဲ နူဂှ်မွဲကဆံၚ် သတ်ဒူရေန်ဂှ် စဵုကဵုဒှ်အာ နကဵုစၟတ်သမ္တီသတ်ဆု “တဆိပ်တွဵုရးဍုၚ်မန်” ရဂှ် နူမၞိဟ်ပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာတံ ခုတ်ပ္တန်လဝ်ကဵု ယၟုပၠန်ရ။
ဒူရေန်မ္ဂးဂှ်-
ကော်ဘာသာမန် – ဒူရေန်
ကော်ဘာသာဗၟာ – ဒူးရၚ်း
ကော်ဘာသာအောန်ဂလိက် – Durian
ယၟုရုက္ခဗေဒ – Durio zibethinus
ယၟုတံမဂကူ(မျိုးရၚ်း) – Bombacaceae (မဂကူတၞံတုပ်ကဵု တၞံကြိက် တၞံမှိ)
ဒၞာဲမူလဒေသ-တ္ကအ် ဗဝ်ဏဳယဝ်(ဘိုနီယိုကွျန်း) ဍုၚ်မလေဝ်ယှာ။
ဒၞာဲမူလဒေသ တၞံဒူရေန်ဂှ် တၠပညာတဵုလွဳတံ သ္ဂုတ်ပ္တန်လဝ် ပပ္တံကၠုၚ် နူတ္ကံဗဝ်ဏဳယဝ် ဍုၚ်မလေဝ်ယှာရောၚ် ဟီုလဝ် တုဲ၊ နူဂှ်မွဲကဆံၚ်ပြးဇးတိတ်အာ နူပွဳပွူတ္ကံဗဝ်ဏဳယဝ်တုဲ စိုပ်အာဒေသကြပ်အိုတ်ဂှ် ဍုၚ်သေံ (ထိုၚ်း) ဍုၚ်အေန်ဒေါဏဳယှာ၊ ဍုၚ်ဗၟာ၊ ဍုၚ်လဴ၊ ကာမ်ပူချာတံ ဒှ်မာန်ရောၚ်လေဝ် တၟော်ဆကေတ် ဂွံရ။
မဂကူဒူရေန်ဂှ် မၞံုဒၟံၚ်ဂၠိုၚ်ကဵုသာ်ရ။ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် မၞံုဒၟံၚ် ၜါသာ်ရဂှ် သမ္တီလဝ်ဂွံရ။ ရံၚ်ကေတ် သတ်ဒူရေန်တုဲ ဂကူဇမၠ ဂၠိုၚ်ကဵုဇမၠအောန်ရ။ သတ်ဒူရေန်လ္ၚဵုဂှ် ဖျုန်တီု လ္ၚဵုဖျုန်ကြဳရ။ အရံၚ်ဖျုန်ဂှ် လ္ၚဵုသာ်မိတ် လ္ၚဵုသာ်ဗု ဒှ်ရ။ လ္ၚဵုသၟူ မောဝ်ဂၠိုၚ်၊ မောဝ်အောန် နွံရ။ မဂကူခိုဟ် ဂးဂှ် ကၟဝ်ဖျုန်ဍေံတီုတုဲ မမၞံုပ္ဍဲဖျုန်ဂှ် ဒးဍောတ်ဒှ်တုဲ၊ ရှ်ဍာတ်ကြိုအ် ဒးနွံရ။ သၟူကျာမောဝ်ခိုဟ်ဂှ်လေဝ် ဒှ်မဒူရေန်ခိုဟ် ကီုရ။ဟိုတ်ဂှ်ရ နူတၞံဇကု မနွံပၟိက်ဂှ် ကေတ်မတၞံ နနဲတန်တၞာၚ်၊ ဆက်တၞံတုဲ တဵုအာ ကၠအ်ဂူဒူရေန်ဂှ် ခိုဟ်တဴရ။
တၞံဒူရေန် နွံကၠုၚ်လဝ် နူတြေံတြဟ်တေံဂှ် ဗီုညးကဵုညးခိုဟ်ဒၟံၚ်ရ၊ စရာဲဍာ်ဒ္ကေဝ်မၞံုဒၟံၚ် ကီုရ။ အခိၚ်လၟုဟ် မတၞံဒူရေန် ဆက်စၠောအ်မ (Hybrid) တံ နွံဂၠိုၚ်ဒၟံၚ်တုဲ မတြေံတြဟ်နာနာ နွံပ္ဍဲဒေသ (Local Variety) တံကၠေအ်ကၠက်အာ တၟာဂလိုၚ် ကီုရ။ ဒူရေန် သတ်တိတ်ကၠုၚ် နူတၞံဆက်စၠောအ်မ တၞံတံဂှ် လက်သန် သတ်ဒူရေန်ဂှ် သတ်အဝဲဇၞော်၊ မပ္ဍဲဖျုန်ဍောတ်၊ ဖျုန်ကၟဝ်ဇၞော်၊ ရှ်ဂှ်ၜိုတ်ထေက်ကြိုက် နွံရ။ လွဳလွတ်အိုတ်အစောန်မှ သတ်ဂၠိုၚ်ရ။ အယုက်တၞံဂၠေအ်ရ။ ဒုၚ်ဘဲဒဏ် ဥတုရာသဳ၊ စၟ၊ ယဲဘဲဟွံမာန်တုဲ ချိုတ်လောဲရ။ မတၞံဒူရေၚ်ဒေသ (Local variety) မတြေံတြဟ်တံဂှ် အဝဲသတ် ဍောတ်ကီုလေဝ် ရှ်ခိုဟ် နူမ ဆက်စၠောအ် (စပ်မျိုးF1,F2) တံ ဏီရ။ ဒးလွဳလွတ်အောန်၊ ဘဲဥတု၊ စၟ၊ ယဲဘဲအောန်တုဲ တၞံအာယုက်ဂၠိၚ်ရ။ မဒေသ (Local Variety ) တံဂှ် အယုက်တၞံ စဵုကဵု (၅၀) သၞာံအယုက် ဂၠိၚ်ဒၟံၚ်ရ။ စပ်ကဵု အကာဲအရာဏံ တုဲအာဗဵုပ္ဍဲကၠအ် ဒဵုသၟိၚ်ဗၠာဲဂှ် မာန်ရ။ မဆက်စၠောအ်တံဂှ် လွဳလွတ်ဝါတ်တုဲ အာယုက်တၞံ ၜိုတ် (၁၅) ဂှ် ချိုတ်အာနကဵုဘဲ စၟ၊ ယဲတံ ဂၠိုၚ်ရ။ တၞံဒူရေန်ဂှ် ဒှ်တံမဂကူ (မျိုးရၚ်း) Bombacaceae တုပ်ဒၟံၚ်ကဵု တၞံကြိက်၊ တၞံမှိတုဲ ကြက်တၞံနွံဆ ညိရ ၊ဟွံကြံၚ်မ္ၚိုဟ် ဗီုတၞံတၞဟ်ဟ်တုဲ စၟ၊ ယဲဘဲ လုပ်ပလီုလောဲသွာရ။ မတၞံဒူရေန်ဒေသဂမၠိုၚ် ဟေၚ်ရ ဒှ်ဒၟံၚ်ကဵု သဟဇာတ၊ ဥတုရာသဳ တိဍာ်ဒသတံတုဲ တၞံဒူရေၚ်နွံ ပ္ဍဲဒေသတံဂှ် ဂပ်ဝ်ဇၞော်မောဝ်ဂျိုၚ်တဴအာယုက်ဂၠိၚ်မာန်ရ။
တိတဵုတၞံုဒူရေန် ကေုာံ နဲတဵုတၞံဒူရေန်
မဒေသတၞံဒူရေန်ဂှ် တဵုအာပ္ဍဲ ဓရော်ဒဵု ဟလာဲဒဵုဂွံကီုလေဝ် မဆက်စၠေအ်လဝ်တၞံဒူရေန်ဂှ် ဒးတဵုအာ လ္တူတိ ဗလး တုဲ ဖျုန် တိဇြိုဟ် ရှ်တိခိုဟ်၊တိဒၞာထိန်ဒဝ်ဍာ်ခိုဟ်မှ ဂပ်ဝ်ဂျိုၚ်မာန်ရ။တၞံဒူရေန်ဝွံ ဒးစိုတ်ဍာ်ကီုလေဝ် ဒၞာဲဍာ်မၚ်ဒၟံၚ်ဂှ် တၞံဒူရေန်ဟွံဒးရးရ။ဓါတ်တိ ညောန်အာလ္ပါ်ဓါတ်တိဖျးဂှ် ဂပ်ဝ်ရ။PH 5 -7 မ္ဂးဒးစိုတ်ဂၠိုၚ်တုဲ ဗြဲဂူ ၁၀၀ ၝောံတဲ စဵုကဵု ၂၀၀ ၝောံတဲဂှ် ဒးရးရ။ တၞံဒူရေန် သွက်ဂွံတဵုဂှ် ပၠုန်ဂွံလဝ် အယုက်တၞံု မွဲသၞာံဂှ် ဒှ်ခိုဟ်ရ။ တိဒၞာဲတဵုဒူရေၚ်ဂှ် ရုဲလဝ်တုဲ ဒးတက်အာပန္နက်(ဒၞာဲတဵုတၞံ)ရ။ မွဲတၞံကဵုမွဲတၞံ ၃၀ ပေ၊မွဲကရုၚ်ကဵု မွဲကရုၚ် ၃၀ ပေ ခြာတုဲ ဒးၜံက်က္တိုၚ်ရ။ ပါၚ်က္တိုၚ်ဂှ် ၄ပေ လျိုဟ်ဂှ် ၄ပေ ရ။ ပ္ဍဲမွဲဨကမ္ဂး တၞံလုပ် ၄၈ တၞံရ။ ပ္ဍဲကဵုက္တိုၚ်ဂှ် ဗပေၚ်စုတ် အိက်ဂၠဴအိက်စာၚ် (အိက်တိရစ္ဆာန် ၜိုတ်ဂွံစုတ်ထေက်) တိစံၚ်ကဵု ဝါဲဓါတ် ပဝ်တိတ် (K) ဖအ်သဖိက်(P) ကေုာံ ဝါဲဓါတ်တၟံ Rock Phosphate ဒးစုတ်ကဵုကၠာဟွံ တဵုတၞံရ။ တဵုတၞံတုဲပၠန် တၞံဒူရေန် သွက်ဂွံဇၞော်မောဝ် တိုန်ပြဟ်ဂှ် မွဲဂိတုမွဲဝါ ဒးဗစကဵုဝါဲဓါတ် ထေက်ရ။ ပပ္တံနူတဵုတုဲ ဂွံအယုက်တၞံ ၜိုတ်ထပှ်သၞာံဒ္စါံသၞာံဒှ်မ္ဂး စသတ်ကၠုၚ်မာန်ရ။ ပ္ကဴဒူရေန်ဂှ် အခိၚ်မုဟ်ကျာ အိုတ်အခိၚ်က္ညၚ်ဂှ် ပ္ကဴဍေံစတိတ်တုဲ စိုပ်အခိၚ်ဂိတု မာတ် ဨပြဳမ္ဂး သတ် ဍုဟ်တိုန်မ္ဂး ပလှ်မာန်ရ။ သတ်ဒူရေန်ဂှ် အဝဲသတ် ကြံၚ်ဂှ်ပလှ်တုဲ အုပ်လဝ်ရ။ သတ်ဍုဟ်ဂှ် ဒှ်သတ်ဒူရေန် မၞံုကဵုရှ်ခိုဟ်ဍာ်ဒ္ကေဝ်ရ။ သတ်ဒူရေၚ် ပြဟ်စှေ်နူတၞံတုဲ ပြောပ်ထ္ကးအာမ္ဂး စွံဟွံဒုၚ် စရာဲဍာ်ဒ္ကေဝ်ဟွံခိုဟ်တုဲ သွံရာန်စ ဟွံလောဲသွာရ။
သတ်ဒူရေန်ဂှ် မၞိဟ်ဂမၠိုၚ်စဒၟံၚ် ဗီုပြၚ်ဍုဟ်ဟ် ဟွံက နဒဒှ် ယိုဟ်ဒူရေန်လေဝ် ကၠောန်စဒၟံၚ် ကီုရ။ ဗီုကၠောန်ယိုဟ်ဒူရေန်ဂှ် ကုညးချူလိက်ဏံ ကေၚ်ဆဵုဂဗလဝ် နွံတုဲ မိက်ဂွံပ္တိုန်ထ္ၜးကဵုရ။ သတ်ဒူရေန် ဍုဟ်ဟ်ကီု ကြံၚ်ကြံၚ်ကီု ဖျုန်ဒူရေန်ဂှ် ခွါတ်ကေတ်ကဵု ခၞော်ဒုန် ကၠောန်လဝ်ဗီုထဝါ်ဂှ် ခွါ်ကေတ်ဖျုန်နူကၟဝ်ဒူရေန်ရ။ခွါ်ဂွံလဝ်ဖျုန်ဒူရေန်သက်က်တုဲ ဖျုန်ဒူ ရေန်လျိုၚ်မွဲပသာမ္ဂး သဂြာ၊ ကဝ်တာ၊ ကဝ်ကၞိ မမိက်မွဲမွဲသာ် လျိုၚ်မသုန်ဒ္ကေဝ်ဂှ် သၞောကဵု ဖျုန်ဒူရေန်တုဲ ဒးဍုန်ကဵုပၟတ်ဍိုန်န် စဵုကဵု သာ်ဗကေတ် ဒှ်တုဲ ဒးမောဝ်ဇဝ်ရ။ ဍာ်ကှ်တုဲ သာ်ယိုဟ်ဒူရေန် ဒှ်အာ သာ်ဗကေတ်အရံၚ် ကြံၚ်ကြံၚ်မ္ဂး ဖျေဟ်နူပၟတ်တုဲ စဵုကဵုဂံက်စွံတုဲ ကလိဂွံယိုဟ်ဒူရေန်ခိုဟ်ရ။ အခိၚ်လၟုဟ် ယိုဟ်ဒူရေန်သက်က်ဂှ် ကၠောန်ဂွံကီုလေဝ် ပဟိုတ်နူ ညးကၠောန်ယိုဟ်ဒူရေန်တံ မိက်ဂွံဂွံလျိုၚ်ဂၠိုၚ်တုဲ ဖက်သၞောစုတ်လဝ် မဒူရေန် (ဟွံသေၚ်မ္ဂး) ကၟဝ်ဖျုန်ပၞဟ် တုဲ ကၠောန်ယိုဟ်ဒူရေန်လေဝ် နွံရ။
ဟိုဟ်ဂှ်ရ သၟိၚ်သတ်ဆု ဂးဒၟံၚ်သတ်ဒူရေန်ဂှ် သွက်စအာ နကဵုသတ်ဍုဟ်ဟ် မွဲသာ်ရ ဟွံက နဒဒှ်ယိုဟ်၊ ဖက်သၞောစုတ် ပ္ဍဲပရေၚ်ကၠောန်ကွာၚ်နာနာသာ်၊ ပ္ဍဲဍာ်ယာမနာနာသာ်ကၠောန်ဒၟံၚ် စၞစအဟာရအိုတ်တုဲ ပြဟ်ဟ်ဏံ ပ္ဍဲခအာၚ်ဗွဝ်ဖျာကီု သွက်မၞိဟ်စတံကီုဂှ်နကဵုဍိုက်က်ပေၚ်ၚ် ဖဍိုက်ဗပေၚ်ကဵုဟွံမာန်ဏီရ။ ညးတဵုဒူရေန်ဂမၠိုၚ် နကဵုပရေၚ်ပိုန်ဂြပ်မွဲကီု သွက်သ္ဂောံမဖဍိုက်ဗပေၚ်ကဵု ညးစတံမာန်ကီု်ဂှ် သၠဲပ္တိတ်တိ၊ သၠဲပ္တိတ်လၟိဟ်တၞံတုဲ တဵုအာ ထေက်ရောၚ် မိက်ဂွံပ္တိုန်ထ္ၜးဏာကဵုရအဴ။