မာံတဵုလွဳ – “စိုပ်ဂိတုစဲ၊ ပိုဲရဲကၠောန်ဗ္ၚ၊ ဆက်ဇဒးကၠောန်၊ သိုၚ်တာဲဒက်ကၟောန်၊ ဒးကၠောန်လဝ်ဟေၚ်၊ ပရေၚ်ညးတမၠာ။ ဒးဖျေံဝါဲပၠန်၊ စုတ်ဖန်ခံက်သၠုၚ်၊ ဒးဒုၚ်က္ၜံက်ကၠာ၊ အှော်ဒေပ်ပ္ကောံအာ၊ ကေၚ်ကာရဲဗ္ၚ၊ အဇတမ်ကမၠောန်။” သာ်ဝွံ သၟာဗ္ၚဝှ်ဇၞော်မန်တံ ဟီုစွံလဝ်ဂလာန် ကမၠောန်ကၠောန်ဗ္ၚ အခိုက်ကၞာမန်တမၠာတေံရ။ ပရေၚ်တဵုလွဳအိုဿီုဝွံ မဒးသ္ပအဓိကကဵု “တိ” တုဲမှ ပရေၚ်တဵုလွဳ က္တဵုဒှ်ကၠုၚ်မာန်ရ။ ပရေၚ်တဵုလွဳ သ္ဂောံဂျိုၚ်တဴဗြေဝ်ဗြော်ခိုဟ်ဂှ် ဍေံဒးမၞုံကဵု တိဒးရး၊ မဒးရး၊ နဲကဲဒးရး၊ အခိၚ်ရာသဳဒးရးတုဲ မ္ဒးဍိုက်ပေၚ်တဴကဵု ဒးရး (၄) သာ် ထေက်ရ။ ယဝ်ဍိုက်ပေၚ်မ္ဂး ပရေၚ်တဵုလွဳဂှ် အံၚ်ဇၞးအာတုဲ ဇၞော်ကဵုဂုဏ်ဖဵု ကလိဂွံမာန်ရ။ ပၞောဝ်ကဵုဒးရး (၄) သာ်ဝွံတုဲ ရုပ်တိခိုဟ်၊ ရှ်တိခိုဟ်ၜါပြကာဏံ ဍိုက်ပေၚ်တဴမ္ဂး ဒှ် “တိ” ခိုဟ်ရ။ တိခိုဟ်ဂှ် တဵုကလုတ်တၞံနာနာ မၞုံကဵုဂုဏ်ဖဵုဇၞော်တုဲ “ညံၚ်ရှ် တိမြာ၊ သြဇာနွံဂုဏ်၊ ဆုဒုန်ဍိုပ်ဍဴ” သ္ဂးလဝ် သာ်ဝွံရ။
တိ တဵုတၞံနာနာ ဒှ်ရှ်တိမြာ သြဇာသ္ဂောံနွံဂှ်
တၞဟ်နသ္ဂောံကၠောန် ပရေၚ်တဵုလွဳအိုဿဳုမာန်ဂှ် ဒးသ္ပပဓါန်ကဵုတိတုဲ ဒးကၠောန်ၜိုတ်ဒၟံၚ် ပရေၚ်တဵုလွဳရ။ ၜိုန်ရ ပပ္တံကဵု မ၊ နဲကဲ ကေုာံ ဥတုရာသဳဂမၠိုၚ် မဍိုက်ပေၚ်တဴကီုလေဝ် တိမွဲဟွံမွဲမ္ဂး ပရေၚ်တဵုလွဳလေဝ် ကၠောန်ဟွံမာန်ရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ တိ မတဵုဂွံတၞံနာနာဂှ် နကဵုသၟာတဵုလွဳတံ အကာဲအရာတိဇကုဂှ် ဆဗၞတ်ထေက်ကြိုက် ဒးတီလဝ်ထေက်ရ။ စပ်ကဵု ဂကူတိတုဲ ဗွဲခမၞောန်မၞံု (၅) သာ်ရဂှ် နူတၠပညာ မဆေၚ်စပ်ကဵု သ္ကိုပ်ဌာနပရေၚ်စကာတိ (Land use Depart-ment) နူဌာနဝန်ဇၞော်ကၟိန်ဍုၚ် ပရေၚ်တဵုလွဳဂှ် ဓမံက်ထ္ၜးလဝ် အတိုၚ်သၟဝ်ဏံရ။
ဂကူတိဂမၠိုၚ်ဂှ် တိဗတဳ(သဲမြေ)၊ တိကောန်တိဗတဳ(သဲနုံးမြေ)၊ တိကောန်တိပရံၚ်(နုန်းမြေ)၊ တိဖျုန်တိ် ကေုာံ ကောန်တိၜတ်(နုန်းစနယ်မြေ) ကေုာံ တိကောန်တိၜတ်ၜတ်(စနယ်မြေ)ဂမၠိုၚ် မဒှ်ရ။ ညးလ္ၚဵုတံ တိကောန်တိပရံၚ် (နုန်းမြေ)ဂှ် တိခိုဟ်တိၜတ်(မြေမနုမရင့်) ကော်တုဲ တိဖျုန်တိ၊ ကောန်တိၜတ်(နုန်းစနယ်မြေ)ဂှ် ဖျုန်တိပလေတ်၊ ဖျုန်တိပရံၚ်လေဝ် ကော်ခဴဒၟံၚ်ပၠန်ရ။ ပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာဝွံ ဂကူတိမၞံုဒၟံၚ် (၅) ဂကူရဂှ် သ္ပလဝ်စၟတ်သမ္တီနွံကီုလေဝ် ပၞောဝ်ကဵု (၅) သာ်ဂှ် တိဗတဳမွဲသာ်ဟေၚ်ရ စပ်ကဵုပရေၚ်တဵုလွဳ ကၠောန်ဟွံထေက်ရ။
“ပြဟ်ဟ်ဏံ ပရေၚ်တဵုလွဳ တိဟွံမွဲ(မြေမဲ့စိုက်ပျိုးရေး)Hydroponic ဟီုဂှ် နွံကီုရ။ ဆဂး ၜိုတ်တဵုသၞေဝ်ကေဝ် ညိညရ ကၠောန်ဒၟံၚ်ကီုရ၊ ပါဲနူဂှ်တုဲ ပရေၚ်တဵုလွဳအိုဿီုဂှ် ဒးသ္ပအဓိကကဵု တိတုဲမှ ဒးတဵုအိုတ်ရ။ တိဟွံမွဲမ္ဂး ပရေၚ်တဵုလွဳ ကၠောန်ဟွံဂွံ၊ တိမွဲ ပလေဝ်ကဵုမာန်မ္ဂး ဂုဏ်ဖဵုဒးသၠုၚ်တိုန်ကဵု ပရေၚ်တဵုလွဳမာန်ဂှ် မသုန်စှော်တၟံကၠံ ဒှ်ရ၊ တိညံၚ်သ္ဂောံခိုဟ်ဂှ် ဒးပလေဝ်ဒၟံၚ်ကဵုတွဵုဏောၚ်” သာ်ဝွံ ဒံက်တာဝေန်တေန် (ပါရဂူစပ်ကဵုပညာပရေၚ်စကာတိ) ညးမဒှ်ဂကူမန်မွဲတၠ နူဌာနပရေၚ်စကာတိ (ဒေါံဇူ) ဌာနသ္ကိုပ်ပရေၚ်တဵုလွဳဂှ် ကေၚ်ဟီုလဝ်ကဵု ကုညးချူလိက် အခိၚ်ယိုက်ဝန်အလဵုအသဳ မွဲဂကောံ မွဲစွံတေံဂှ်ရ။
သ္ဂောံစကာအာ ပရေၚ်တဵုလွဳ နဲကဲသိပ္ပံမာန်ဂှ် ဒးပလေဝ်တိ
တိဗ္ၚမၞံုပ္ဍဲဍုၚ်ဗၟာဗွဲမဂၠိုၚ် သၟာဗ္ၚနူအဆက်ဆက်တေံ ကၠောန်ကၠုၚ်လဝ်ခံက်တိဗ္ၚ အတိုၚ်တြေံမၞံုကၠုၚ်ဂှ် ဆက်တုဲ ကၠောန်ဒၟံၚ်အိုတ်ရ။ ခံက်တိဗ္ၚဂမၠိုၚ် ကလေၚ်ပလေဝ်ပလေတ်ဟွံမွဲ နူတဲမွဲတုဲတဲမွဲ၊ ပါ်ပရအ်အာဲကဵုတိဗ္ၚတုဲ ကရေက်ကၠုၚ်လဝ်တိခံက် နူဇၞော်ဇၞော်ဂှ် ဒှ်အာတိခံက်ဍောတ်ဍောတ်အိုတ်ရ။ အတိုၚ်တိခံက်ဗ္ၚတြေံမၞံုဒၟံၚ်ဂှ် ကၠောန်အာနကဵုပြေၚ်ဂၠဴဂွံကီုလေဝ် အခိၚ်အခါပြံၚ်သၠာဲ ကၠောန်ကဵုစက်ဂတာပ်ခေတ် နဲသိပ္ပံတုဲ တိခံက်ဍောတ် ဍောတ် ဗီုပြၚ်ခံက်ဟွံဒှ်ဂမၠိုၚ်ဂှ် ကၠောန်ဝါတ်တုဲ ဟွံစိုပ်တရဴရ။ ခံက်တိဗ္ၚဂမၠိၚ် ဗီုပြၚ်ဟွံဒှ်ခံက်တိဗ္ၚဂှ် ဒှ်ဒၟံၚ်တိခံက်ပန် ကၠၚ်၊ ပိကၠၚ်၊ တိခံက်ဗီုပြၚ်ခဍမ်ခဍမ်၊ တိသၠုၚ်တိသဝ် နာနာသာ် ဒှ်ဒၟံၚ်ရ။ ပဟိုတ်နူတိခံက်ဂမၠိုၚ် ဍေံဟွံဒှ်သၞောတ် ဗီုပြၚ်တိခံက်ဗ္ၚ ကၠောန်ဂွံနဲသိပ္ပံဂှ်ုတုဲ သြောံတိတ်အောန်စှေ်အောန်စှေ် ဒှ်ကၠုၚ်ရ။ ခေတ်လၟုဟ်ပရေၚ်တဵုသြောံ ဂတာပ်ခေတ်ဂှ် ပလေဝ်လဝ်တိခံက် ဗီုပြၚ်စှေ်စှေ်၊ သၞောတ်ဗ္ၜတ်ဒးရးတုဲမှ တဵုသြောံအိုတ်ရ။
ဗွဲမဂၠိုၚ်ကၠောန်လဝ်တိခံက်ဂမၠိုၚ် သွက်တဵုသြောံနဲဂတာပ်ခေတ်ဂှ် တိခံက်မွဲမွဲ ဗၞတ်ဗ္ၜတ်အောန်အိုတ် ဒးနွံထေက် ဒဿမ၂၅(ပန်ဂအုံမွဲဂအုံဨက)၊ ကဝက်ဨက၊ မွဲဨက၊ မွဲဟေတ်တာ(၂ဒဿမ၂ဨကဂှ် ဒှ်မွဲဟေတ်တာ) ကၠောန်ဗဒှ် ခံက်တုဲ တဵုဒၟံၚ်သြောံနနဲသိပ္ပံရ။ ပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာဝွံ ပြဟ်ဟ်ဏံ ကၠောန်ထ္ၜးဒၟံၚ် ခံက်တိဗ္ၚဗၞတ်မွဲဟေတ်တာ ပ္ဍဲပွဳဗွိုၚ်ဍုၚ်နေပျဳဒဝ်တေံ နွံညိညရ။ ရန်တၟံလဝ် သွက်သ္ဂောံထ္ၜးပျး ပရေၚ်ပညာနဲသိပ္ပံကဵု သၟာဗ္ၚဂမၠိုၚ် သ္ဂောံ လ္ၚတ်မာန် ကေုာံ ကၟုဲဍုၚ်မ္ၚး ကၠုၚ်စိုပ်နေပျဳဒဝ်တံ သွက်သ္ဂောံဂေတ်ဗဵုမာန်ရ။
ဍုၚ်ဇိုၚ်ဝုတ်ဒိုဟ် ဆက်စပ်ဒၟံၚ်ကဵု ကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာ မပ္တံဍုၚ်သေံ၊ ဍုၚ်ဗဳယေပ်နာမ်၊ ဍုၚ်ကြုက်ဂမၠိုၚ်ဂှ် ကၠောန်ဗ္ၚ တဵုဒၟံၚ်သြောံလ္တူတိဗ္ၚ ဗၞတ်ဗ္ၜတ်ကဵုဟေတ်တာဂှ် တိဗ္ၚလၟိဟ်ဗွဲမဂၠိုၚ် သ္ဂောံဆဵုကေတ်မာန်ရ။ ဟိုတ်နူတိခံက်ဗ္ၚ သၠဲလးခိုဟ်တုဲ ပလေဝ်တိဗ္ၚ အတိုၚ်ပၟိက်စိုတ်ဂွံ၊ တိခံက်ဇိုၚ်နေၚ်ခိုၚ်ကၠိုက် ဗိုန်ကၟောန်တုဲ ဍာ်လုပ်ဍာ်တိတ် ထိၚ်ဒဝ်ဂွံ၊ တိညဳသာတုဲ ဍာ်မံၚ်လ္တူတိခံက်ညဳ၊ အခါဗ္စဝါဲ သွက်တၞံသြောံဂှ် ဍေံဟွံဒှ်အာအဟောသိကံတုဲ သ္ဂောံစဖဲလဲ၊ တၞံချဲဂမၠိုၚ် အကြာတၞံသြောံၜေတ်တုဲ တိုန်ဟွံဂွံ၊ ယဲဘဲစၟစၟန်စဵုဒၞာကီု ပရိုက်ဂစိုတ်ကီု်ဂှ် လောဲသွာရ။ အခါရတ်သြောံပၠန် ရတ်ကဵုစက်၊ ပလှ်ပ္တိတ်မသြောံကဵုစက် (ကောက်ရိတ်ခြွေစက်) စကာဂွံတုဲ သြောံဟွံပြးဇး၊ ဟွံဒးဆောံလေၚ်ရ။ နူဍုၚ်သၟာၚ်ဂမၠိုၚ်တေံ သြောံတိတ်ဂၠိုၚ်ဂှ် ဒၟာနူတိဗ္ၚခံက်သၠဲလး၊ စှေ်သၞောတ်ဗီုပြၚ်ခိုဟ်ဂှ်လေဝ် ဒှ်အဓိကမွဲကီုရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ သၟာဗ္ၚတံပိုၚ်ပြဳလဝ် တိဗ္ၚဂမၠိုၚ်ဂှ် သ္ဂောံပလေဝ်သၠုၚ်ပ္တိုန် ကဆံၚ်တိ (Land Development) ဂှ် ဒှ်အခိၚ်ခိုဟ်တုဲ ကၠောန်ၜိုတ်အာ ပြဟ်ပြဟ်ထေက်ရ။
ပြဟ်ပြဟ်ဏံ ပွဳဗွိုၚ်ဍုၚ်နေပျဳဒဝ် စပ်ကဵုတိဗ္ၚခံက်ဂမၠိုၚ် ကၠောန်ၜိုတ်ပလေဝ်ဒၟံၚ် ခံက်တိဗ္ၚ ဗၞတ် ဒဿမ၂၅၊ ကဝက်ဨက၊ မွဲဨက ကေုာံ မွဲဟေတ်တာ၊ တိခံက်ဂမၠိုၚ်နွံရ။ သၟာၚ်နူဂှ်ပၠန် သီုဗြံၚ်ပၠုပ်ဍာ်၊ ပတိတ်ဍာ် ကေုာံ ဗြံၚ်ဍာ်အကြာခံက်ဗ္ၚလေဝ် ကၠောန်လဝ်ရ။ သအာၚ်နူဂှ်ပၠန် ပ္ဍဲဝါဗ္ၚဂှ် သီုဂၠံၚ်ကွဳစက်ယာဉ်အာကၠုၚ် သွက်ဂွံလုပ်တိတ် ဖဍိုက်ကပေါတ် တိတ်နူဝါဗ္ၚဂမၠိုၚ် မပ္တံသြောံ၊ သ္ၚု၊ ၜ၊ဲ လ္ၚဴဂမၠိုၚ် သ္ဂောံဇက်ဂွံမာန်ဂှ် ဖျေဟ်လဝ်ကိုန်အစဳအဇန်တုဲ ကၠောန်ဒၟံၚ်သ္ဂောံဆဵုကေတ်ရ။ နနဲကၠောန်ဒၟံၚ်အတိုၚ်နေပျဳဒဝ်တေံဂှ်ကီု ယဝ်ကၠောန်အာ အလုံမွဲကၟိန်ဍုၚ်မွဲမာန်မ္ဂး ကဆံၚ်တိဗ္ၚ မၞံု္ၚပ္ဍဲဗွိုၚ်ၝောံဍုၚ်၊ တွဵုရးဍုၚ်ဂမၠိုၚ် ကဆံၚ်သၠုၚ်တိုန်တုဲ ပ္ဍဲအရာသြောံတိတ်ဂှ်လေဝ် ပဵုသၠုၚ်တိုန်မာန် ရောၚ်ဂှ် တော်ဆကေတ်မာန်ရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ သၟာဗ္ၚဂမၠိုၚ် ဒးသမ္တီထေက်ဂှ် တိဗ္ၚခိုဟ်မှ ရှ်တိမြာ သြဇာဂုဏ်ခိုဟ်ရ၊ ရှ် တိမြာသြဇာဂုဏ်ခိုဟ်မှ သြောံတိတ်ခိုဟ်ရဂှ် ဒးကေတ်ခန်လ္ၚတ်ထေက်ရ။ ပြဟ်ပြဟ်အခိၚ်လၟုဟ်ဝွံ ဒှ်တမ်သၞာံ တမ်ဗြဲတုဲ သၟာဗ္ၚဂမၠိုၚ် သွက်ဂွံကၠောန်ၜိုတ်ပလေဝ်တိဗ္ၚဂှ် ဒှ်အခိၚ်ခိုဟ်ရ။
ရုပ်တိ ကေုာံ ဓါတ်တိနာနာ မၞုံပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာ
ပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာဝွံ နူကဵုသကိုပ်ဌာန ပရေၚ်စကာတိဂှ် စပ်ကဵုသဘာဝရုပ်တိတုဲ စမ်ၜတ်ပါ်ပ္တိတ်လဝ် ဂကူတိ မၞံု (၅) ဂကူရဂှ် သ္ပလဝ်စၟတ်သမ္တီရ။ သအာၚ်နူဂှ်ပၠန် ပ္ဍဲပကတိသဘာဝရုပ်တိဂှ်ရ ရှ်တိမြာ(မြေဆီလွှာ) သ္ဂောံမံက်ဂတဝ် ကၠုၚ်ဂှ် ဟိုတ်ဍေံမၞံုဒၟံၚ် နာနာသာ်ရ။ ယေဘူယျမ္ဂး ပဟိုတ်နူဓါတ်ဂမ္တဴ၊ ဓါတ်ဂံက်၊ ဍာ်၊ ကျာ၊ နူတၞံနာနာ ကေုာံ သတ်တိရစ္ဆာန် ရုပ်ဇွသၟိုဟ်သှေ်ဒၟံၚ်ဂမၠိုၚ် မဒှ်တုဲ နူတိဓမ္မတာဂှ် ဒှ်ရှ်တိမြာ( မြေဆီလွှာ) မံက်က္တဵုကၠုၚ်ရဂှ် တၠပညာဓါတုဗေဒ စပ်ကဵုရှ်တိမြာ (Soil Chimistry) တံ ဟီုဓမံက်လဝ်နွံရ။
ရှ်တိမြာဝွံ မွဲဒၞာဲကဵုမွဲဒၞာဲ ဟွံတုပ်မွဲစွံတုဲ တၞဟ်ခြာဒၟံၚ်ရောၚ်။ ဒၞာဲလ္ၚဵုဂှ် ဖျုန်တိ ကေုာံ ရှ်တိမြာ သတီုတီုတုဲ လ္ၚဵုတံဂှ် သတီုကြဳရ။ ပ္ဍဲတိဓမ္မတာဖျုန်တိဂှ် ကောန်တိပရံၚ် (နုန်းမြေ) ပါလုပ်ဂၠိုၚ်တုဲ လ္ၚဵုဗတဳပါလုပ်ဂၠိုၚ်ရ။ ဒၞာဲလ္ၚဵုတံပၠန် ကောန်တိတိဗတဳ (သဲနုန်းမြေ) ပါလုပ်ဂၠိုၚ်ရ။
ပ္ဍဲတိဓမ္မတာဝွံ ရှ်တိမြာ ခိုဟ်၊ ပရေအ်ဂးဂှ် ဍေံတန်တဴဒၟံၚ်ကဵု အကာဲအရာရှ်တိမြာဘုံလ္တူ (Top soil) အောန်ဂၠိုၚ်၊ အထပ်သတီုတိ (Soil profile) တီု၊ ကြဳဂှ် ဒှ်အဓိကကီုရ။ သအာၚ်နူဂှ်ပၠန် ရှ်တိမြာဝွံ ဍေံမၞုံဒၟံၚ်ကဵု ဂုဏ်စရာဲဂမၠိုၚ်ရ။ မပ္တံအရာဝတ္ထု ဂကူဟွံတုပ်တံ ပံၚ်ဗစပ်ကဵုမာန်ဂှ် စရာဲနွံရ။ စပ်ကဵုထိၚ်ဒဝ်လဝ်ဓါတ်ဍာ် ကေုာံ ဍာ်မာန်လေဝ် စရာဲနွံရ။ ဒုၚ်ဒဝ်အာ ဒဏ်ဓါတ်ဂမ္တဴမာန်လေဝ် စရာဲနွံရ။ တုဲပၠန် ပ္ဍဲဝတ္ထုဒြပ်ဓါတ်မၞုံဂမၠိုၚ် လာဲလောၚ်မာန်အာ ပ္ဍဲတိဂှ်လေဝ် သၟဟ်အရထမာန် (သ္ပကဵုမာန်) ရ။ တုပ်တဴညံၚ်ရဴ ဗတဳအပြောံကဵု ဗတဳၜတ်တ်တံဂှ် ပဟိုတ်နူဗၜိုတ် (စွဲကပ်အား) ဟွံမွဲတုဲ ပြုဲအာပြာဲအာ ဒှ်ဒၟံၚ်ရ။ တိပၠေတ်ဂှ်ကၠေတ်လောန်၊ တိဗတဳဂှ်ပြာဲလောန် အကာဲအရာ ဟွံတုပ်သၟဟ် တၞဟ်ခြာဒၟံၚ်ဂှ် ယဝ်ပံၚ်သၞဴစုတ်ကဵု ဖျုန်တိကောန်တိ (နုံးစနယ်မြေ) ကေုာံ ဖျုန်တိၜတ်ၜတ် (စနယ်မြေ) မ္ဂး ဒှ်တိဟွံကၠေတ်လောန်၊ ဟွံပြာဲလောန် ကလိဂွံတိခိုဟ် မွဲသာ်ရ။ သအာၚ်နူဂှ်ပၠန် ပ္ဍဲတိပၠေတ်ကဵု တိဗတဳဂှ် ယဝ်ဖက်သၞဴစုတ် တၞးဆုသအုဲ (သစ်ဆွေး) ကေုာံ တိသအုဲ (မြေဆွေး) မ္ဂး တိပၠေတ်ဂှ် ဒှ်အာတိဟွံကၠေတ်လောန်တုဲ တိဗတဳဂှ် ဒှ်အာတိဟွံပြာဲလောန် ဒှ်တိတဵုတၞံခိုဟ်ပၠန်ရ။
တိမ္ဂးဂှ် ပွမထိၚ်ဒဝ်လဝ်ဍာ် ဗွဲမထေက်ကြိုက်ခိုဟ် ဒှ်ဒၟံၚ်တိသီုဖအိုတ်ရ။ ဗီုပြၚ်ဍေံထိၚ်ဒဝ်လဝ် ဓါတ်ဍာ် ကေုာံ ဍာ်ဂှ် တၞဟ်နဟွံကှ်အာ၊ သၟာၚ်နူဂှ်ပၠန် ဍာ်ဟွံကယျဳဒၟံၚ်၊ ဍာ်ဟွံမၚ်ဒၟံၚ် လ္တူဂၠးတိဂှ် ပြုပြၚ်စဳရေၚ်လဝ်ကဵု ဗွဲမ္ဒးရးမာန်ရ။ တိဝွံ စပ်ကဵုထိၚ်ဒဝ်လဝ်ဍာ် ဗွဲမ္ဒးရးမာန်ဂှ် ဍာ်ဝွံ ကၠုၚ်နူကဵု ဍာ်ဗြဲ၊ ဍာ်ကၟာ၊ ဍာ်ၜဳ၊ မမိက်ကဵုဍာ်မွဲမွဲ စိုပ်လ္တူဂၠးတိတုဲ တိမ္ဒးဍုက်ဍေက်အာရ။ ဍာ်ဝွံ နကဵုဇြဟတ်တိတုဲ ဒးဒုၚ်တံၚ်ဖျေဟ်သၟဝ်တိ (မြေကြီးဆွဲငၚ်အား) နကဵုကတေၚ်ဍာ် (Water Pipe) စဵုကဵုစိုပ်အာဗလးဍာ်ဘုမ်သၟဝ်တိ (အောက်ခံရေပြၚ်) Water Table ရ။ အခါဂှ် ဍာ်ဒးကှ်အာ လ္တူဗလးတိရ။ အခိၚ်ဗြဲဂူ၊ အခိၚ်ပၠုပ်လဝ်ဍာ်မ္ဂး လ္တူဂၠးတိဂှ် ဍာ်ဍုက်ဒၟံၚ်တုဲ အခိၚ်ဟွံပၠုပ်ဍာ်မ္ဂး တိကှ်ဒၟံၚ်ရ။ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် နူဗလးဍာ် ဘုမ်သၟဝ်တေံ ဍာ်ဂှ် ကလေၚ်ဗက်တိုန်ကၠုၚ် နကဵုကတေၚ်ဍာ်တုဲ စိုပ်ကၠုၚ်လ္တူဗလးတိပၠန်ရ။
သအာၚ်နူဂှ်ပၠန် ရှ်တိမြာမၞံုပ္ဍဲတိဂှ် ဒုၚ်ဒဝ်ဒဏ်ဓါတ်ဂမ္တဴမာန်ဂှ်လေဝ် ဒှ်စရာဲခိုဟ်မွဲဗီုပၠန်ရ။ တုပ်တဴညံၚ်ရဴ တိဗတဳမ္ဂး ဒး ဓါတ်ဂမ္တဴဗက်ဟွံဂတာပ် ဗွဲမပြဟ်ဂမ္တဴတိုန်ရ။ ဓါတ်ၜိုဟ်ဂံက်ပၠန်လေဝ် နနဲသာ်ဝွံဂှ်ရ ဂံက်လောဲသွာပၠန်ရ။ တိပၠေတ်ဂှ် ဗွဲမပြဟ်ပြေဟ် ဟွံဂမ္တဴတုဲ ဂမ္တဴပၠန်မ္ဂး သ္ဂောံၜိုဟ်ဂံက်ဂှ် ဟွံလောဲရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ တိရှ်မြာမ္ဂးဂှ် ဂမ္တဴၜက်အာ၊ ဂံက်ၜက်အာ၊ ကှ်ၜက်အာ၊ဍုက်ၜက်အာ အကာဲအရာတံဂှ် ဗွဲမသၟဟ်တး ထိၚ်လဝ်ကဵုမာန်ရ။ တိထိၚ်ဒဝ်လဝ်ဍာ်၊ ဓါတ်ဂမ္တဴ၊ ဓါတ်ဂံက်တံဂှ်ရ သွက်မၞိဟ်၊ တိရစ္ဆာန်၊ တၞံနာနာတံ ဒှ်ဖဵုဇၞော်ရ။
ပ္ဍဲကဵုတိဂှ် ဓါတ်ဂမၠိုၚ်ဇာပ်လုပ်ဒၟံၚ် နဒဒှ်ရှ်တိမြာ (မြေဆီလွှာအဖြစ်) တုဲ တၞံနာနာတံ စသုၚ်ဂျိုၚ်တဴ ဗြေဝ် ဗြော်တိုန်ရ။ တၞံနာနာသာ် သ္ဂောံဂျိုၚ်တဴဗြေဝ်ဗြော်တိုန်မာန်ဂှ် ပ္ဍဲရှ်တိမြာဂှ် နကဵုဓါတ်ပဝ်တိတ်ဇြဳယာမ် (Potassium)၊ ဓာတ်မဂ္ဂနိဇြဳယာမ် (Magnesium)၊ ဓါတ်ဟပဵု (Calcium) ဓါတ်ပသဲ (Iron)၊ ဓါတ်နိုက်ထရဝ်ဂျေန် (Nitrogen)၊ ဓါတ်ဖအ်သဖါရာပ် (Phosprorus)၊ ဓါတ်ကောန်ဓိုက် (Sulphur) ဂမၠိုၚ် မၞုံဒၟံၚ်ပ္ဍဲတိဂှ်ရ။ ဓါတ် သောဲသောဲဗြောဲဗြောဲလေဝ် မၞုံဒၟံၚ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ရ။
တၞံနာနာသာ် သ္ဂောံဇၞော်မောဝ်ဗြေဝ်ဗြော်တိုန်မာန်ဂှ် ဗွဲတၟေၚ်ဒးသ္ပပဓါန်ကဵု အဓိကအဟာရ ဓါတ်ပိသာ်ရ။ ဍေံဂမၠိုၚ် ဝွံ ဓါတ်နိုက်ထရဝ်ဂျေန် (Nitrogen)၊ ဓာတ်ဖအ်သဖါရာပ် (Phosphorus) ကေုာံ ဓာတ်ပဝ်တိတ်ဇြဳယာမ် (Potassium) မဒှ်ရ။ ဓါတ်နိုက်ထရဝ်ဂျေန်ဝွံ ဍေံကဵုဖဵုကဵု တၞံနာနာရ။ မပ္တံတၞံ၊ ကၞာၚ်ဗိုၚ်ဂမၠိုၚ် သ္ဂောံဗြေဝ်ဗြော် ဍုက် ဍေက်ဒၟံၚ်ဂှ် စရာဲနွံရ။ တၞာၚ်ဗိုၚ်၊ ကၟဝ်၊ ဇဝ်၊ ပ္ကဴ၊ သတ်ဂမၠိုၚ် သ္ဂောံဗြေဝ်ဗြော် ဇၞော်ပၟဝ်တိုန်ဂှ်လေဝ် ဒှ်ဖဵုရ။ တုဲပၠန် ဓါတ်ပရိုဝ်တိၚ် (Protein) သ္ဂောံဂၠိုၚ်တိုန်၊ သီုသွက်သ္ဂောံဒှ်အာ အထံက်အပၚ်ခိုဟ်ကဵု (Bacteria) ဗက်တဳရဳယျာ ကီုရ။ ဓါတ်ဖအ်ဖာရာပ် (Phosphorus) ဂှ် သွက်တၞံနာနာသာ် ဒတုဲကဵုဖဵုမာန်ရ။ ဗွဲတၟေၚ်ဂှ် သွက်ရိုဟ်၊ ခၟာဲ၊ ပၟဝ်၊ ဇဝ်၊ ပ္ကဴ၊ သတ်ဂမၠိုၚ် သ္ဂောံဇၞော်ပၟဝ်ခိုဟ်၊ ရှ်သာသ္ဂောံခိုဟ်ဂှ် ဒှ်ဖဵုဂၠိုၚ်ရ။ ဓါတ်ပဝ်တိတ်ဇြဳယာမ် (Potassium) ပၠန်ဂှ် တၞံ၊ တၞာၚ်ဗိုၚ်ဂမၠိုၚ် သ္ဂောံခိုၚ်ကၠိုက် ကြံၚ်မ္ၚိုဟ်ခိုဟ်ဂှ် ဍေံကဵုဖဵုမာန်တုဲ ပွမဒးဒုၚ်ယဲဘဲ စၟစၟန်ဂမၠိုၚ်ဂှ်လေဝ် စဵုဒၞာအာကဵုမာန်ကီုရ။ သအာၚ်နူဂှ်ပၠန် ဓါတ်ဂမၠိုၚ်သ္ဂောံဒှ်သဟာဇတမွဲစွံ ဒှ်ဓါတ်အကြာပံၚ်ဗစိုပ် (Carrier) မဒှ်ဓါတ် မွဲရ။
ရှ်တိမြာ (မြေဆီလွှာ) ဒးဟောမ်လေၚ်အာ၊ ဒးအိုတ်အာနာနာသာ်
ရှ်တိမြာမၞုံပ္ဍဲတိဂမၠိုၚ်ဂှ် ဗီုပြၚ်နာနာသာ် ဒးဒုၚ်ဟောံလေၚ်ဒၟံၚ်ရ။ (၁) ဟိုတ်နူကဵုဍာ်တုဲ ရှ်တိမြာဒးလာဲလေၚ်ဇွောဝ်စှေ် အာသၟဝ်တိ၊ ဍာ်ထ္ပက်ဖျေဟ်ဏာတုဲ ဒးဇွောဝ်လေၚ်အာ ဗီုပြၚ်နာနာသာ်ရ။ (၂) နကဵုကျာတုဲ ရှ်တိမြာဒးလေၚ်အာ နွံရ။ (၃) နကဵုပၟတ်တူတုဲ ဒးလေၚ်အာနွံရ။ (၄) နူတၞံသြောံ၊ တၞံဆုနာနာ၊ တၞံပကဴ တၞံသတ်ဆု၊ တၞံချောဲ၊ တၞံရာပ်ဂမၠိုၚ် ဇြောတ်စနကဵုအဟာရတုဲ ဒးအိုတ်အာရ။
သဘာဝဍာ်မ္ဂးဂှ် နူဘုံလ္တူသၠုၚ်တေံ ဇွောဝ်စှေ်ကၠုၚ်ဒၞာဲဘုံသၟဝ်ရ။ ဍာ်ဝွံ ဟိုတ်ဒးတတ်အာ၊ ဇွောဝ်အာလ္တူဗလးတိဂှ် တုဲ ရှ်တိမြာဘုံလ္တူ (အပေါ်ယံမြေဆီလွှာ) တံဂှ် မဒးဇွောဝ်အာကရောံဍာ်ဂှ်ရ။ ရှ်တိမြာသၞဴရဴတုဲ မဒးဇွောဝ်အာ ကရောံဍာ်ဂှ် နကဵုမတ်သ္ဂောံညာတ်ကေတ် မံက်မံက်ဂတဝ်ဂတဝ်ဟွံမာန်ကီုလေဝ် ပွိုၚ်မွဲသၞာံမ္ဂး ဗၞတ်သတီု ၜိုတ်မွဲၝောံတဲရှ်တိမြာ မဒးအိုတ်အာနူဗလးတိဘုံလ္တူရဂှ် တၠပညာတံ တၟော်လဝ်နွံရ။ တိမၞုံကဵုရှ်တိမြာ ဗွဲဗၞတ် ထေက်ကြိုက်ဂှ် ယဝ်စဵုဒၞာလဝ် မမိက်ကဵုမွဲမွဲ ဟွံမွဲမ္ဂး ပ္ဍဲပွိုၚ်မွဲသၞာံ၊ ၜါသၞာံဂှ် ရှ်တိမြာ ဗၞတ်အောန်ရ ၜိုတ်သ္တီုမွဲၝောံတဲ ဟွံက ဂၠိုၚ်နူဂှ် ဒးအိုတ်အးအာမာန်ရ။
နကဵုကျာ ရှ်တိမြာဒးအိုတ်အာဂှ် ဗၞတ်ၜိုတ်ဍာ် ဟွံဒှ်ကီုလေဝ် နကဵုရှ်တိဂှ် ဒးဟောံလေၚ်အာနွံရ။ အခိၚ်က္ညၚ်ဂှ် ဟိုတ် နူဗြဲဟွံဂူတုဲ တိမ္ဒးကှ်ဟဍဟ်ဒၟံၚ်ရ။ ဗီုပြၚ်တိကှ်ကှ်၊ ဗဗိုက်တိဂမၠိုၚ် ကျာလဗိုတ်ပိုက်မ္ဂး ပါအာကရောံကျာလေဝ် ရှ်တိ မြာ ဒးဟောံလေၚ်အာ၊ ဒးအိုတ်အာနွံရ။ ယဝ်ဒးကျာထတ်၊ ကျာမဳလံၚ်မ္ဂး ပဵုတုဲဒးဟောံလေၚ်အိုတ်အာပၠန်ရ။
ဟိုတ်နူပၟတ်တူတုဲ ရှ်တိမြာဒးဟောံလေၚ်အာ နွံဗွဲမဂၠိုၚ်ရ။ သၠဆု၊ တၞာၚ်ဗိုၚ်၊ တၞံသၟုဲသၟိုဟ်၊ သၟိက်သၟံၚ်သၟုဲသၟိုဟ် မၞံု ပ္ဍဲတိဂမၠိုၚ်ဂှ် နဒဒှ်ကာဗောန် (Carbon) ဒှ်ဒၟံၚ်ရ။ လ္တူတိဝွံပၠန် သ္တီုကျာအုပ်ဓလီုလဝ်တုဲ ဓါတ်ဂမၠိုၚ်တန်တဴဒၟံၚ် ရ။ ပ္ဍဲကဵုသ္တီုကျာဂှ် ဓါတ်အံက်ဇြီဂျေန် (Oxygen) နွံရ။ ဓါတ်အံက်ဇြဳဂျေၚ် ကေုာံ ဓာတ်ကာဗောန် ဓါတ်ၜါပံၚ်အာတုဲ ဟိုတ်နူဓါတ်ဂမ္တဴတုဲ ပၟတ်မဒးတူအာရ။ အခါဂှ်မ္ဂး သွက်တၞံနာနာသာ် ပၟိက်ဇၞော်ဒၟံၚ်ကဵု ရှ်တိမြာဂှ်လေဝ် ဟိုတ်နူပၟတ်တူတုဲ ဒးဟောံလေၚ်အာ နွံပၠန်ရ။
တုဲပၠန် ရှ်တိမြာ ဒးအိုတ်အးအာ ဇၞော်ကဵုဇြဟတ်မွဲဂှ် ပ္ဍဲအရာတဵုသြောံ၊ တဵုတၞံနာနာသာ်ဂမၠိုၚ် မဒှ်ရ။ တၞံဂမၠိုၚ်ဝွံ စရှ် တိမြာ(မြေဆီလွှာ) တုဲ သ္ဂောံဂျိုၚ်တဴဗြေဝ်ဗြော် ဇၞော်ပၟဝ်အာရ။ ရှ်တိမြာပ္ဍဲတိဂှ် ရိုဟ်ရိုဟ်ဒဒှ်အခိၚ်၊ ရိုဟ်ဟ်ဒဒှ်တ္ၚဲ တၞံဂမၠိုၚ်စဒၟံၚ်တုဲ အောန်စှေ်အိုတ်စှေ် ဒှ်အာရ။ ပ္ဍဲအကာဲအရာ( ၄) သာ်ဏံမ္ဂး စပ်ကဵုတၞံဂမၠိုၚ် စရှ်တိမြာတုဲ မဒးအိုတ်အာဂှ် ဒှ်ပမာဏဂၠိုၚ်အိုတ်တုဲ ရှ်တိမြာပ္ဍဲတိ ဒးကၠေအ်အာဂၠိုၚ်အိုတ်ရဂှ် တၠပညာနူသ္ကိုပ်ပရေၚ်စကာတိတံ စပ်ကဵုသွဟ်သုတေသန ညးတံစမ်ၜတ်ဂွံလဝ်ဂှ် ပ္တိတ်လဝ်လိက်ဒုၚ်စဳရေၚ်နွံရ။
သ္ဂောံစဵုဒၞာအာ၊ ပလေဝ်ပလေတ်အာ တိ ကေုာံ ရှ်တိမြာဂှ် ဒှ်ပၟိက်ဇၞော်အိုတ်
ပ္ဍဲလိုက်ဝွံ မၞုံအရာအိုဿီု အခါကၠေအ်ဗ္ဒန်အာမ္ဂး မ္ဒးဂၠိုက်ဂၠာဲရ။ အခါလီုလာ်အာမ္ဂး မ္ဒးပလေဝ်ပလေတ်အာထေက်ရ။ သာ်ဝွံဟွံသေၚ်မ္ဂး ဍေံပ္တဝ်အာက္ဍိုပ်ကဵု ဟောံလေၚ်လီုလာ်အာရ။ တိဗ္ၚ၊ တိဂူ၊ တိကၠအ် ဗွဲတၟေၚ်တိတဵုဒၟံၚ် ပရေၚ်တဵုလွဳ ဂမၠိုၚ်ပဟိုတ်နူပယောဂနာနာတုဲ ရှ်တိမြာ မဒးယအ်အောန်စှေ်၊ မဒးအိုတ်အးအာရ။ နကဵုအစောန်စရာဲလွဳပရာမၞိဟ်တံရ ဒးစဵုဒၞာအာ၊ ဒးဖဍိုက်ဗပေၚ်စုတ်အာ၊ ဒးပလေဝ်ပလေတ်အာထေက်ရ။ တိဗ္ၚဂမၠိုၚ် မွဲသၞာံမွဲဝါ အောန်အိုတ်တဵုဒၟံၚ်သြောံ လၟိုန်သၞာံရ။ ဒၞာဲတိဒး ဍာ်ဒး ပ္ဍဲတိဗ္ၚတံဂှ် မွဲသၞာံၜါဝါ စဵုကဵုပိဝါ ကလေၚ်တဵုဒၟံၚ်သြောံ ကေုာံ တၞံနာနာလေဝ်နွံရ။ အခါဂှ်မ္ဂး ရှ်တိမြာမၞုံပ္ဍဲတိဂှ် ဒးအိုတ်အာရ။ ကလေၚ် ဗပေၚ်စုတ်ကဵုဟွံမာန်တုဲ ရုပ်တိဒးလီုအာ၊ ရှ်တိဒးလဟုတ်စှေ်ဂှ် ဒှ်အာရ။ တိလ္ၚဵုဂှ် ဒးလီုလာ်အာ ဇၞော်ကဵုဇြဟတ်တုဲ စဵုကေတ်ဟွံမာန် ဒးကၠဟ်ထောအ်လေဝ် ဒှ်အာရ။ အခိၚ်တမ်သၞာံ တမ်ဗြဲလၟုဟ်ဝွံ သၟာဗ္ၚဂမၠိုၚ် မဒှ်အခိၚ် ဖျေဟ်ဝါဲပလေဝ်တိ၊ ကသိုၚ်ရိုက်တာဲ စပ်ကဵုကမၠောန်ဗ္ၚဇကုရ။ သၟာဗ္ၚတံ စပ်ကဵုပလေဝ်တိဗ္ၚမွဲဟေၚ် ပရေၚ် ကမၠောန်သၟာဗ္ၚတံ ဟွံသေၚ်ဏီရ။ သအာၚ်နူဂှ်ပၠန် တိဗ္ၚဇကု သာ်လဵုသ္ဂောံစဵုဒၞာအာ ဘဲသဘာဝမာန်၊ သအာၚ်နူဂှ်ပၠန် ပ္ဍဲတိဗ္ၚဇကုဂှ် ရှ်တိမြာ သာ်လဵုသ္ဂောံဗြေဝ်ဗြော်တဴတက်တိုန်အာမာန်ကီုဂှ် ဒှ်ပၟိက်ဇၞော်ရဂှ် နလိက် ပရေၚ်ဏံ ဗွဲတၟေၚ် မိက်ဂွံကဵုဏာလညာတ် ဗွဲခမၞောန်ရအဴ။