ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ်ဂမၠိုၚ်၊ ဂကောံကမ္မတဳ ပညာတံ လေဝ် သွက်ဂွံသၠုၚ်ပ္တိုန်္ၚေုဟ်လိၚ်ဂိတုအ္စာဘာတံမာန် ပံက်လးဏာသွာၚ်ကမၠောန်တုဲ ဂ္စာန်ကၠောန်မံၚ် အိုတ်အ စောန်ရ။ ညးလ္ၚဵုဟီု ကမၠောန်ကမ္မတဳပညာတံ ဂ္စာန်ကၠောန်အာတ်ဒါန်သြန်ဏံ အာဍာ်ဇမၠိၚ်ဟွံမာန်၊ ညးလ္ၚဵုဟီု ဂကူ မန်တံ ကၠးစိုတ်ကဵုဇြဟတ်ဘိုၚ်ရီုဗၚ်မ္ဂး အာဍာ်ဇမၠိၚ်မာန်ရ။ အာဍာ်ဇမၠိၚ်မာန်၊ ဟွံမာန်ဂှ် ပိုဲဟွံယှအ်ဇဲ တာလျိုၚ်ဒး ကၠောန်၊ တာလျိုၚ်ဒးသောၚ်ထ္ၜး ပ္ဍဲဗွိုၚ်ကောန်ဂကူတံဂှ် ပိုဲစှေ်သောၚ်ထ္ၜးစှေ်အာတ်ဒါန်သြန် ထံက်ပၚ်အ္စာ ဇၟာပ်ဍုၚ် ဇၟာပ်ကွာန်ရောၚ်။
လိခ်ပတ်ကၠက် ဂကူကၠက်၊ လ္တူဂလာန်ဏံ ဂကူမန်တံ လညာတ်တုပ်မံၚ်ညးသ္ကံဖၟိုတ်ရ။ တၠပညာဆာန်လိခ်ပတ် ခေတ်ကၠာကၠာတေံလေဝ် ပ္တိတ်ကၠုၚ်ဇြဟတ်သွက်အခေါၚ် ဂွံဗ္တောန်လိခ်မန် ဗွဲမဗၠးၜးရ။
(၁) ခေတ်ဍုၚ်ဏံ နွံသၟဝ်တဲအေၚ်္ကလိက်
(၂) ခေတ်အာတ်ကေတ်အခေါၚ်ဗၠးၜး
(၃) ခေတ်ပါလဳမာန်ဒဳမဝ်ကရေဇြဳ
(၄) ခေတ်မဆလ
(၅) ခေတ်နဝတ- ဇၟာပ်ခေတ်ဟွံဂွံအခေါၚ်ဗ္တောန်လိခ်ပတ်အိုတ်ရ။ ဟွံကဵုအခေါၚ်သၟးဟွံတုဲ သီုဟီုဂလာန်ဗ္ဂိ သကေဝ်ကတောဝ်နွံရ။ ကာလသ္ဘၚ်သဳကၠဳဖဆပလ အလန်ပထမ စပ်ကဵုလိခ်မန် နာဲအံၚ်ဆာန် ဟီုပ္တိတ်လဝ်- “မန် တံ အာတ်အခေါၚ်ဗ္တောန်လိခ်ဂှ် ဟွံဒးကဵုအခေါၚ်ဏီပုဟ်၊ မန်ဟီုအရေဝ်မန်နွံညိညရ၊ ဗ္တောန်လိခ်ဗၟာလေဝ် တုပ်မံၚ် ကဵုဗ္တောန်လိခ်မန်ရ၊ လိခ်ၜါဏံ ဟွံဒးပါ်ဗ္တောန်ညးသ္ကံရ” ဟိုတ်နူမိၚ်ဂလာန်သာ်ဂှ်တုဲ ဂကူမန် ဂစာန်ကၠောန်မံၚ် သွက် ဍုၚ်ဂွံဗၠးၜး မွဲကရောံဂကောံဖဆပလတံဂှ် ပါ်က္ဍိုပ်တိတ်အာတၞဟ်ခြာနွံရ။
လက်ထက်နာဲနု၊ နာဲကျဝ်ညိၚ်တံ ဂွံအဝဵုပိုၚ်ပြဳအုပ်ဓုပ်ဍုၚ် ဂကောံမန်သၠးပွးတံ၊ ဂကောံမန်ယျေယျာတံ ထပ်အာတ် အခေါၚ်ဗ္တောန်လိခ်မန်ပၠန်ရ။ နာဲကျဝ်ညိၚ်ဟီုပ္တိတ်ဂလာန်အရေဝ်အထေၚ်အသောဲကဵုမန်- “သွက်ဂွံဒးကဵုအခေါၚ် ဗ္တောန်လိခ်မန်ဟွံမွဲ၊ ဂကူမန်ဇေတ်တ်တံဂှ် ဂြိပ်ဒဴစိုပ်အာဍုၚ်သေံအိုတ်ရ၊ တိဍာ်ဝါဗ္ၚကၠံသွဝ် မၞုံပ္ဍဲဒေသဖါသီ၊ ဟံသာဝ တဳတံလေဝ် ဂကူဗၟာတံ ဂွံထောံအိုတ်ဣယျ၊ မန်သှေ်မံၚ် ပ္ဍဲဍုၚ်ဏံညိညဂှ် မန်ဖေက်ညး၊ မန်ကျညးဏောၚ်၊ ဂွံဗ္တောန်လိခ်မန်ဂှ် လ္ပဟီုဏီ၊ အာအကြာဂၠံၚ် မံၚ်အကြာမၞိဟ်တံလေဝ် ဟွံဂံၚ်ဟီုဗျူအရေဝ်ဗီုမန်ရ၊ လ္ပပယှုက်က္ဍဟ် ရ” သာ်ဝွံ ဂွံဗှ်လ္ၚတ်ကေတ် ပ္ဍဲလိခ်အုပ်ဒုဥက္ကဋ္ဌ ဗော်ဍုၚ်မန်တၟိ နာဲဟံသာ ချူလဝ်နွံရ။
နကဵုစိုတ်ဓါတ်ပသဲက္ဍာၚ်ဟွံဂွံ ဟွံဒေံါ တၠပညာဆာန်ဂကူတံ ဆက်ပ္တိတ်ဇြဟတ် ကာလစိုပ်လက်ထက်ပါလဳမာန် ဒဳမဝ်ကရေဇြဳ (၁၉၅၈-၅၉) သၞာံ အကြာဏံ ဂွံအခေါၚ်ဗ္တောန်လိခ်မန် ပ္ဍဲဘာတန်ဗၟာ ပွိုၚ် (၃/၄) သၞာံနွံရ။ တၠပညာ ဆာန်လိခ်ပတ်တံ ချူခၞံဇုတ်ဓရံၚ် လိခ်အုပ်သွက်ဂွံဗ္တောန် ကဵုကောန်္ၚော်တံ ဒဵုစိုပ် (၇/၈) တန်နွံရ။ သွက်ဂွံဗ္တောန် လိခ်မန် ခါန်ကၞက်အ္စာဘာ၊ ဂအုပ်ပညာမန်ဂွံဗ္တောန်လၟိဟ်ဘာ (၃၀) ပြၚ်ရောၚ် ကေၚ်ဗှ်လဝ်လိခ်နွံရ။ ဘာတန်သၠုၚ် မွဲဘာလေဝ် ပံက်ကၠုၚ်မာန်ရ။ အသိၚ်ဓရိပ်ဗ္တောန်လိခ်မန်ဂှ် ဂွံဇြဟတ်ကွေံကွေံရ။ နကဵုအသိၚ်ဓရိပ်ဂှ် ယဝ်ဟွံဒး တတ်ထောံအကြာမ္ဂး တ္ၚဲဏံ ဟွံဒးဟီု ပရူအာတ်သြန်ထံက်ပၚ်အ္စာတံရ။
အသိၚ်ဗ္တောန်လိခ်မန်အဃောဍာ်ဓရိပ်ဂြိပ်ခိုဟ် (၁၉၆၃) သၞာံ တၠအဝဵုပၞာန်နေဝေန် ဗဒေံါကၟာတ်အခေါၚ်ဗ္တောန် လိခ်မန်ရ။ ဘာတန်သၠုၚ်မန်တံ ပံက်လဝ်ဂှ်လေဝ် သီသ္ပထောံဘာတန်သၠုၚ်ဍေံလၟိဟ်စၟတ် (၁၀) နွံမံၚ်ဗၟံက်ဇြပ်မန် ဍုၚ်မတ်မလီုစုက်က်ရ။ သ္ပတံနူဂှ်တုဲ ပရူဗ္တောန်လိခ်မန် ဟွံဂံၚ်ဟီု၊ ဟွံဂံၚ်ဂ္စာန်ပ္တိတ်ဇြဟတ်ရ။ ဖေက်လေဝ် ဟွံဒေံါ၊ ဒၞဲါဂွံညံၚ်ဂွံပံက်ဘာဗ္တောန်လိခ်မန်မာန် ညးဆာန်ဂကူလိခ်ပတ်တံ ချပ်ညးသ္ကံတုဲ ခရေတ် (၁၉၇၂) သၞာံ ညးတာ လျိုၚ်ဗော်ဍုၚ်မန်တၟိ ဟပၠောပ်ဂလာန် ပ္ဍဲကောံဓရီုသဳကၠဳဗော်တုဲ ဖျေံသ္ဂုတ်သွာတ်၊ ဒၞဲါဒေသပံက်ဘာမန်ထေက်ဂှ် ညံၚ်ဂွံဆက်ပံက်ဘာ ဗ္တောန်အာလိခ်မန်ကဵုသၟတ် ကောန်္ၚော်တံရောၚ်-တုပ်စိုတ်တုဲ ဘာပရေၚ်ပညာဂကူမန် မံက် ကၠုၚ်အကြာကွာန်ဂြိုပ်ဒေသဗၠးၜးတံရ။ ညးဍုၚ်ကွာန်တံ သိုၚ်ခၞံဘာတုဲ ဂွံဂွံအ္စာဗ္တောန်လိခ်မန်ဂှ် ဒှ်တၚ်ခက်ခုဲဇၞော် ဇၞော်မွဲရ။ ဟိုတ်ညးဖေက်၊ အဲဖေက်တုဲ ဂၠာဲကော်အ္စာဗ္တောန်လိခ်မန်ဟွံလောဲသွာရ။ ဗက်ဂၠာဲအ္စာစိုတ်ဓါတ်ကြံၚ် ဂံၚ် ဒုၚ်ချိုတ်၊ ဂံၚ်ဒုၚ်ဂိသွက်လိခ်ပတ်တုဲ သၞာံဗ္တောန်ကၠာအိုတ်ဂှ် ဂွံနၚ်အ္စာနူဒေသတ္ကံခၟိုၚ်ဂၠိုၚ်ရ။
ဘာပရေၚ်ပညာဂကူမန် သၠာဲလဝ်ကဵုဆီပဠက် ဗ္တောန်ကၠုၚ်သၞာံ (၄၀) သၞာံတုဲ ဒှ်အာလၟိဟ်ဘာ ( ၁၄၂) ဘာ၊ လၟိဟ် အ္စာ (၈၀၀) တၠပြၚ်ၚ်ဏံ ဟိုတ်နူဂကူမန်ဟွံမွဲကဵုသၟိၚ်တၠပိုၚ်ပြဳအုပ်ဓုပ်ဍုၚ်တုဲ ဂွံ္ၚေုဟ်လိၚ်ဂိတု မွဲဂိတု (၂၀၀၀၀) ဒ္ကေဝ်ဂှ် ထေက်ကဵုပိုဲဒးဆာန်ဍူအ္စာဘာတံရ။ အ္စာဘာတံ ၜိုန်ဂွံ္ၚေုဟ်လိၚ်ဂိတုအောန်၊ ဂယိုၚ်ဗုၚ်ဂၞဴဟွံပေၚ်ဏီကၠာ လေဝ် ဟိုတ်နူဒှ်သံယောဇိုန်လ္တူကွးဘာဇကုဗ္တောန်လဝ် ဂၠံၚ်တရဴပညာဟွံပိုတ်အာကီု၊ စွံစေတနာ သွက်အသိၚ်လိခ် ပတ်မန် ဟွံဂွံပိုတ်သ္ကုတ်အာကီု၊ ၜိုန်အလဵုအသဳဗၟာတံ ဖၟိုတ်ထောံအ္စာဘာမန် နကဵုပရန် (နေ႕စားလပေး) သၠုၚ်ကဵု ္ၚေုဟ်လိၚ်ဂိတုလ္ပာ်အ္စာဘာဍေံတံကီုလေဝ် အ္စာဘာမန် စိုတ်ဓါတ် ဆီဇာတိမာန်ဇာတိနွံတံဂှ် ဟွံပြံၚ်ကၠောံ ဟွံထောံ ကမၠောန်ဗ္တောန်လိခ် ပ္ဍဲဘာမန်ဏီဖိုဟ်ရ။ ဂကူမန်တံ ယဝ်ဆာန်ဍူအ္စာဘာတံကီုမ္ဂး ဘိုၚ်ထံက်ပၚ်သြန်သၠုၚ်ပ္တိုန် ္ၚေုဟ်လိၚ်ဂိတုဏံအိုတ်ညိ။
ကိစ္စပြသၞာကောန်ဂကူမွဲမွဲ မံက်ကၠုၚ်မ္ဂး တၠဳပိုန်သၚ်တံ အာက္ဍိုပ်သောၚ်ထ္ၜးတုဲ ဗွဲမဂၠိုၚ် ပြေပြံၚ်အာမာန်ဂှ် ဂွံဆဵု ကေတ်ဒၞဲါနွံဗွဲမဂၠိုၚ်တုဲ ပြသၞာခက်ခုဲသြန်ထံက်ပၚ်အ္စာဘာတံလေဝ် ဘိုၚ်လုပ်ကေတ်လျိုၚ်ကီုမ္ဂး ပြေပြံၚ်အာမာန် ရောၚ်ညာတ်ရ။ ကွာန်လ္ၚဵုလ္ၚဵု ကျာ်ဇၞော်အ္စာ၊ တၠဂုဏ်အ္စာတံ ကေတ်လျိုၚ်တုဲ ္ၚေုဟ်လိၚ်ဂိတုအ္စာဘာဂၠိုၚ် နူမသုန် ဠက်ဒ္ကေဝ်လေဝ် ကဵုကၠုၚ်မာန်ရ။ ညံၚ်ရဴဘာတန်လ္ဒေါဝ် ဍုၚ်လၟိုၚ်၊ ဘာတန်မူလ၊ တန်လ္ဒေါဝ် ကွာန်ကံဍောတ်တံ ပြေပြံၚ်အာမာန်ရ။ တၠဳပိုန်သၚ်အ္စာဓမ္မကထိကတံ သွက်ဂွံဒှ်သြန်ဖၟုံထာဝရ ပရေၚ်ပညာဘာမန်တံလေဝ် ဗက်ဂၠာဲ တွံဓရ်အကြာကွာန်မန်တံနွံမံၚ်ရ။ ကွာန်ဂကောံပံက်ဓရ်နွံတံဂှ် ညံၚ်ဂွံနိမန်တွံဓရ်ဂကောံဓမ္မကထိကတံဂှ်လေဝ် ဘိုၚ်ချပ်ကဵုကီုညိ။ (ကေတ်အဆက်ကုကျာ်ဇၞော်အ္စာဘာဟံသာထဝ်လေဝ် ဂွံမာန်ရောၚ်။)
ပရေၚ်ပံက်ဘာဗ္တောန်လိခ်မန်ဂှ် ဒှ်ပြသၞာဂကူမန်မွဲရ။ ပြသၞာဂကူဂှ် ဒးဆေၚ်စပ်အလုံဂကူမန်တံရ။ အလုံဂကူမန် ဒး ဘိုၚ်ချပ်၊ ဒးဘိုၚ်ပါလုပ်သောၚ်ကၠးထေက်ရ။ ကေတ်ဇြဟတ်သြန် နူဂကူတုဲ ထံက်ပၚ်အ္စာဘာမန် အာဍာ်ဇမၠိၚ်ဟွံ မာန်ယဝ်ညာတ်မ္ဂး ညံၚ်ဘာမန်ဏံ ဟွံဂွံလီု၊ ညံၚ်ဂွံအာဍာ်ဇမၠိၚ်မာန်ဂှ် ဘိုၚ်ကဵုကသပ် ထ္ၜးဂၠံၚ်ပရေၚ်ကမၠောန်ဂွံ ဆက်ကၠောန်အာဂတဂတညိ။ ဇၟာပ်မန် မွဲဂိတု (၅၀၀) ဒ္ကေဝ် ဒုၚ်ဖၟိုတ်မာန် ဘိုၚ်လုပ်ထံက်ပၚ်ကီုမ္ဂး ကမၠောန်ဏံ အာဍာ်ဇမၠိၚ်မာန်ရောၚ် ညးချူလိခ်ဏံ ပတှေ်လဝ်ပေၚ်ၚ်ရ။
ဘာကောန်ဂကူနွံကၠုၚ်တုဲမံၚ်ဏံ ဂွိၚ်ဖေက်လီုတုဲ ဒက်ပခိုၚ်ပ္တိုန်ဇြဟတ်ကမ္မတဳသမၠဲ ပရေၚ်ပညာဗဟဵု လၟိဟ်မၞိဟ် (၂၅) တၠရ။ ကမ္မတဳတံဏံ ဗၞတ်လဵုလုပ်ကေတ်တာလျိုၚ်မာန်ရော။ သွက်ကမၠောန်မွဲမွဲဂွံဒှ်၊ ဂွံအာစိုပ်ဒ္တုဲမာန် နကဵု အရေဝ်ခေတ်တၟိ (တာဝန်ယူမှု၊ တာဝန်ခံမှု၊ ပွၚ့်လၚ်းမြၚ်သာမှု) မၞိဟ်ကေတ်လဝ်လျိုၚ်တံ ဗၞတ်လဵုနွံ။ လ္ပာ်ကေတ် လျိုၚ်နွံဂၠိုၚ်မ္ဂး ကမၠောန်ဂၠာဲသြန်ဖၟုံထံက်ပၚ်အ္စာဘာတံ ဒးအံၚ်ဇၞးဟေၚ် ပတှေ်စှေ်စိုတ်ရ။ အတိုၚ်တုပ်လဝ်စိုတ် ဗၞတ် ပိသၞာံ ကွာန်ညးကဵုညး သြန်ဖၟုံထံက်ပၚ်အ္စာ ညံၚ်ဂွံမံက် ကမ္မတဳပညာသမၠဲတံ ပ္တိတ်ဇြဟတ်ညဳညဳမ္ဂး ဒးအံၚ်ဇၞး ဟေၚ်။ ကေတ်လဝ်လျိုၚ် ပ္ဍဲဝိုၚ်တုဲ ဗက်ဖ္ဍန်မံၚ်စိုတ်ဓါတ်ဂှ် ဟွံဒှ်ညးအာက္ဍိုပ်ခိုဟ်ဟ်မွဲရ။ ဂကောံမွဲလဵုဟွံဟီု အတိုၚ် ဖျေံလဝ်သ္ဂုတ်သွာတ် ဂံၚ်ကၠောန်မ္ဂး ဇၟာပ်ကမၠောန်ဟွံကျဗြမ်ရ သာ်ဝွံ မိက်ဂွံပ္တိုန်ထ္ၜးဏာရအဴ။