နာဲကသုမန်
လၟုဟ် ကံၚ်ဇြဳပၞာန်တံ ဖန်ဇန်မံၚ် သွက်ဂွံသို်ၚ်ခၞံ သၞေဟ်က္ၜၚ်ကျာဇၞော်မွဲကဵု သၞေဟ်က္ၜၚ်ဇၞော်မွဲ ပ္ဍဲဝါမုဟ်ဍုၚ် (ပလိုတ်ဍုၚ်မုဟ်ဍုၚ်) ဂှ် တိဗ္ၚဂကူမန်တံ သွက်ဂွံဆောံလေၚ်အာ ဗၞတ် (၅၀၀၀) ဨက ဒှ်မာန်ရောၚ် ချိၚ်ဆရ။ ဟိုတ်နူကဵု ဒှ်အခိၚ်ပၞာန်ဗၟာတံ အုပ်ဓုပ်မံၚ်ဍုၚ်ကွာန်တုဲ ဆန္ဒသၟာဗ္ၚတံ ဍေံတံ ကေတ်ဟွံသေၚ်၊ တုဲပၠန် ဇၟာပ်ပ်ကၠောန်ကိုန်အစဳဇန်ဇၞော်ဇၞော်မွဲမ္ဂး ဒးသ္ၚဳဂၠိပ်အာ ပရေၚ်ဇီုကပိုက်ပရေၚ်မၞိ်ဟ် (SIA) ကဵု ပရေၚ်ပွဳပွူသဘာဝ (EIA) တံ ဒးကၠောန်ၜိုတ် ဗွဲမချိုတ်ပၠိုတ်ရောၚ် ညာတ်ကေတ်ရ။
အန္တရာဲသီတိ ပ္ဍဲအခိၚ်ဟွံညိၚ်ဝတ်
ပ္ဍဲအခိၚ် အခေါၚ်အရာဒဳမဝ်ကရေဇြဳနွံမ္ဂး စပ်ကဵုအရာကိစ္စမွဲ ဗီုပြၚ်သီတိ ပ္ဍဲကဵုပွိုၚ်ဍုၚ်မုဟ်ဍုၚ်ဏံဂှ် ညးဍုၚ်ကွာန်တံ အခေါၚ်ထ္ၜးဆန္ဒနွံရ။ စပ်ကဵုပရူကိုန်အစဳဇန်ဇၞော်ဇၞော် ပ္ဍဲဍုၚ်မန် မွဲအခိၚ်တေံ စပ်ကဵု ရုၚ်စက်တၟအ်ချး ပ္ဍဲကွာန်အၚ်ဒၚ်ကီု ရုၚ်စက်တိဗုတ် (ဘိလပ်မြေစက်ရုံ) ပ္ဍဲဒေသဒဵုသာဲကီု ညးဍုၚ်ကွာန်တံ ဟွံစှေ်စိုတ်ထ္ၜးဆန္ဒနွံရ။ ဆဂး အကာဲအရာ စပ်ကဵုသီတိ ပ္ဍဲကဵုပွိုၚ်ဍုၚ်မုဟ်ဍုၚ်ဂှ် ၜိုန်ရ ညးတာလျိုၚ်ကံၚ်ဇြဳပၞာန် တွဵုရးဍုၚ်မန်တံ ကဵုကတိပါၚ် က္လေၚ်ကဵုသြန်လေဲရောၚ် ဟီုကီုလေဝ် ဇၟာပ်ရဲသၟာဗ္ၚ ပွိုၚ်ဍုၚ်မုဟ်ဍုၚ်တံ ပေၚ်စိုတ်ဟွံသေၚ်ရ။ သၟာဗ္ၚတံ ဟွံမိက်ကဵုတိဗ္ၚညးတံကီုလေဝ် အခိၚ်ပၞာန်တံ အုပ်ဓုပ်မံၚ် မုဟွံဂံၚ်ဟီုရ။
မုဟိုတ်ရော။ ထ္ၜးဆန္ဒတှေ် မုဒှ်ရောဂှ် သၟာဗ္ၚတံ ညာတ်မံၚ်နတဲနဇိ်ုၚ်ရ။ ဟွံပေၚ်စိုတ် တိတ်ဂၠံၚ်ထ္ၜးဆန္ဒမ္ဂး ဒးဒုၚ်ရပ် ဒးဒုၚ်ပန် ဒှ်မာန်ရ။ ဒးဒုၚ်ဂစိုတ်ဂှ် ဒးဖေက်မံၚ် သီုညးဖအိုတ်ရ။ ရဲဗော်မန်လ္ၚဵု လုပ်နွံဒၟံၚ် ပ္ဍဲကဵုကံၚ်ဇြဳပၞာန် ဟီုကီုလေဝ် ညးတံဂှ် ဆၜိုတ်ကဠၚ်အမိၚ်ရ။ အတိုၚ်အမိၚ် အဆံၚ်လတူဟေၚ် ညးတံရ ဒးဗိုၚ်သီတိ နူကဵုရဲဗ္ၚတံ ဒှ်မာန်ရောၚ်။
အတိုၚ်လၟေၚ်သၞောဝ် သဳကၠဳလဝ် ပ္ဍဲကဵုပေဲါသဳကၠဳပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ကီု ပ္ဍဲကဵုပေဲါသဳကၠဳပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် အလုံဂကူ ပ္ဍဲဍုၚ်ရေဝ်ဂှ်တှေ် ကိုန်အစဳဇန်အလဵုဒှ်ဒှ် ဒးကေတ်ဆန္ဒညးဍုၚ်ကွာန်တံရောၚ်။ ဆန္ဒညးဍုၚ်ကွာန်တံ ဟွံပါလုပ်မ္ဂး ကၠောန်ၜိုတ်ဟွံဂွံရောၚ်။ ဆဂး ပ္ဍဲခေတ်ဏံဂှ် ဘဝညးဍုၚ်ကွာန်တံ ဒးဒုၚ်ဟေၚ်ရ။
ပရေၚ်သ္ၚဳဂၠိပ် ဇီုကပိုက်ပရေၚ်မၞိဟ် (Social Impact Assessment – SIA)
ဟိုတ်နူကဵု ကိုန်အစဳဇန်ဇၞော်ဇၞော်မွဲ ကတဵုဒှ်သာ်ဝွံတုဲ ပရေၚ်ဇီုကပုိုက် လတူမၞိဟ်တံ အဓိက ရဲသၟာဗ္ၚတံကီု သ္ၚိဌာန်ညးတံကီု ဇီုကပိုက် ဇၞော်ကဵုဒြဟတ် ဒှ်မာန်ရောၚ်။ အရာသ္ၚဳဂၠိပ် ဇီုကပိုက်ပရေၚ်မၞိဟ်ဟီုဂှ် အဓိ်က ဒးသ္ၚဳဂၠိပ် အရာဇီုကပိုက် ပရေၚ်မၞိဟ် ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ် ပရေၚ်ယေန်သၞာၚ်တံ အိုဿီုရောၚ်။
ပ္ဍဲကဵုပရေၚ်မၞိဟ်ဟီုဂှ် စပ်ကဵုသြန်လုပ် ပရေၚ်ပညာ ပရေၚ်ထတ်ယုက် သွက်ရဲဗ္ၚ ဒးဒုၚ်သီထောံတိတံဂှ် ဒးသ္ၚဳဂၠိပ်ရောၚ်။ တိဗ္ၚ ညးတံ ဒးဒုၚ်သီရရောၚ်မ္ဂး ကၠာအိုတ်ဂှ် သြန်ညးတံ လုပ်မံၚ်လၟေၚ်ၚ်ဂှ် ဍေံဟွံလုပ်ရောၚ်။ ဂွံသြန်လေဲတဲုဲ ဒးပြံၚ်ကၠောန်ကမၠောန်တၞဟ်ဟ်ရောၚ်။ ဆဂး သွက်သၟာဗ္ၚလ္ၚဵုတံဂှ် မ္ၚးနူကဵုကမၠောန်ဗ္ၚတုဲ ကမၠောန်တၞဟ်ဟ်တံ ကၠောန်ဟွံလေပ်မ္ဂး သြန်ဂှ် အိုတ်အာသိုက်က်ရောၚ်။ သြန်အိုတ်အာတုဲမ္ဂး သြန်သွက်ဂွံကလေၚ်လုပ်ဂှ် ဟွံမွဲရရောၚ်တုဲ ဒှ်ဒဒိုက်ရ။ ပတိတ်ကောန်ဇကု နူကဵုဘာတုဲ ဒးကဵုကၠောန်စ ဒှ်မာန်ရ။ မၞိဟ်ဗွဲမဂၠိုၚ် ဒးအာလုပ်ကၠောန်စ ပ္ဍဲဍုၚ်သေံ ဒှ်မာန်ရ။ ကမၠောန်ကမေတ် ဟွံမွဲမ္ဂး ဍေံအာဇီုကပိုက်ကဵု ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ် သ္ၚိဌာန်တံရောၚ်။
အတိ်ုၚ်လၟေၚ်မ္ဂး ကံၚ်ဇြဳပၞာန်ကီု ကမ္မဏဳဆက်မံၚ်ကဵု ကံၚ်ဇြဳပၞာန်တံဂှ် ဟီုဂးတိုန် ကဵုကမၠောန်ကု ညးဍုၚ်ကွာန်တံရောၚ် ဂးရ။ ပ္ဍဲကဵု တုက်တိ ဒိတိ နကဵုစက်ကီု အရာကမၠောန်သိုၚ်ခၞံတံဂှ် သၟာဗ္ၚတံ ဂွံကမၠောန် ဟွံသေၚ်ရ။ ညးတံလေဝ် ကၠောန်ဟွံလေပ်ရောၚ်။ အရာဇီုကပိုက် ဇၞော်အိုတ်မွဲသာ်ဂှ် သွက်ဂွံကၠောန်သိုၚ်ခၞံအာ နာနာသာ်ဂှ် သၟာကမၠောန် နူကဵုဒေသမ္ၚးတံ ဂၠောဲလုပ်ကၠုၚ် ဇၞော်ကဵုဒြဟတ် ဒှ်မာန်ရောၚ်။
သၟာကမၠောန်နူကဵုမ္ၚးတံ ဂၠောဲလုပ်ကၠုၚ် ပ္ဍဲကဵုပွိုၚ်ဍုၚ်မုဟ်ဍုၚ် ဂၠိုၚ်ပၠန်မ္ဂး စပ်ကဵုအရာပရေၚ်ဇီုကပိုက် စပ်ကဵုလၟိဟ်မၞိဟ် လိက်ပတ် ယေန်သၞာၚ် အခိုက်ကၞာအိုဿီုတံ ဒှ်မာန်ပၠန်ရောၚ်။
ပရေၚ်ဇီုကပိုက် ကုပွဳပွူသဘာဝ (Environment Impact Assessment – EIA)
တိဗ္ၚ ပွိုၚ်ဍုၚ်မုဟ်ဍုၚ် သြောံဂွံတိတ်ခိုဟ်ကီု သ္ၚုတံစခိုတ်တုဲ ယၟုနွံမံၚ် ပ္ဍဲကဵုဗွဝ်ဖျာဟီုဂှ် ဟိုတ်နူကဵု ပွဳပွူသသာဝ ရှ်သာတိဍာ် ၜဳကြုၚ်တံ ဂေတ်ဗိုၚ်မံၚ်ကီု၊ ဇုဇဗဴလတံ ဂၠာဲလဝ်ကဵု တိဍာ်ခိုဟ်တၟိုဟ်ရောၚ် ဟီုစဂွံရ။
ပ္ဍဲအကြာဝါဇၞော်ဇၞော်ဏံ ယဝ်ရသိုၚ်ခၞံလဝ် သၞေဟ်က္ၜၚ်ကျာဇၞော်ဇၞော် တုက်ပလီုထောံတိ တုက်ပလီု ကၟာတ်ထောံ ၜဳကြုၚ်ဖအိုတ်မ္ဂး ဍေံအာဇီုကပိုက်ကဵု ၜဳကြုၚ်ဝါဗ္ၚ မ္ၚးနူကဵု သၞေဟ်က္ၜၚ်ကျာရောၚ်။ ဍာ်ၜဳတို်န်စှေ်မံၚ် အတိုၚ်သဘာဝဂှ် ဒေံါဒေၚ်အာမာန်ရောၚ်။ အကြာဂှ် သတ်ဍာ် ကၚုဲတံလေဝ် အောန်ဇတ်စှေ်အာမာန်ရောၚ်။ ဝါဗ္ၚ သၟာဗ္ၚ သှေ်မံၚ်ဇိုၚ်ဝုတ်ဒိုဟ်ဖအိုတ်လေဝ် ဒှ်အာဒဒိုက် ဇၞော်ကဵု ဒြဟတ်မာန်ရောၚ်။ သွက်သၟာဗ္ၚတံဂှ်တှ်ေ ယဝ်ရ ကြုၚ်လီု သဘာဝလီုမ္ဂး ဒးထောံကၠေံ ဝါဗ္ၚပၠန်ရောၚ်တုဲ သွက်သၟာဗ္ၚ ဒးဒုၚ်သီတိသၟး ဒှ်ဒဒိုက်ဟွံသေၚ် သၟာဗ္ၚ မ္ၚးနူကဵု တိဍာ်တံဂှ်လေဝ် ဒှ်ဒဒိုက်မာန်ရောၚ်။
မွဲသာ်ပၠန်မ္ဂး ပ္ဍဲကဵုၜဳဇၞော်တေံ ယဝ်ရ ကၠောန်ၜိုတ် သၞေဟ်က္ၜၚ်ဇၞော်ဇၞော်မွဲမ္ဂး သွက်ညးဍုၚ်ကွာန် ရဲတမ္ၚာတံဂှ် အခေါၚ်အာဂၠာဲကၚုဲတံ ဟွံမွဲရရောၚ်တုဲ ညးဍုၚ်ကွာန် ပ္ဍဲကဵုမွဲဒမြိပ်ၜဳမုဟ်ဍုၚ်တေံဂှ် ဆောံလေၚ်တိဗ္ၚ ဆောံလေၚ်ကမၠောန်တမ္ၚာမာန်ရ။
ဂတနူဏံမ္ဂး ဟိုတ်နူကဵုက္ၜၚ်ကျာတိ်ုန်စှေ် ယျာန်စက်နာနာတံ နွံကၠုၚ်တုဲ ယေက်ကာဗေါန်ဒိုၚ်အံက်သာ်တံ ဂၠိုၚ်တိုန်တုဲ ညးဍုၚ်ကွာန် အလုံပွိုၚ်ဍုၚ်မုဟ်ဍုၚ်ဂှ် ဒးဒုၚ်ဘဲဒဏ်မာန်ရ။ ဥတုရာသဳ လီုလာ်အာရောၚ်တုဲ ဗြဲဂူအောန်စှေ် တိကှ် ဂမ္တဴဂၠိုၚ်တိုန် ဒှ်တိုန်တုဲ အာဇီုကပိုက်ကုကၠအ်ဝါ ညးဍုၚ်ကွာန်တံ ဒှ်မာန်ပၠန်ရောၚ်။
ကံကုသဵုမန် မန်ဖန်ဟွံမာန်ဏီ
အတိုၚ်ပတိုန်ထ္ၜးလဝ်လ္တူတေံမ္ဂး ဟိုတ်နူကဵု ကိုန်အစဳဇန်ဝွံတုဲ ဟီုအာလပါ်ပရေံသၟး ဟွံသေၚ်ရ။ ဟိုတ်နူကဵု သၞေဟ်က္ၜၚ်ကျာဍုၚ်နာနာ ကေုာံ သၞေဟ်က္ၜၚ်ဇၞော်ဝွံတုဲ ကမ္ပဏဳလ္ၚဵု ဂွံကမၠောန် ဂွံတၚ်တုပ်စိုတ် ကၠောန်ကမၠောန်ရောၚ်။ ဆဂး ကမ္ပဏဳတံဂှ် ဗွဲမဂၠိုၚ် ဖေက်ဒှ် ကမ္မဏဳမွဲ ဟွံသေၚ်ရောၚ်။ ပရဲပရၚ်တံဂှ် ရဲကြပ်ကဵုကံၚ်ဇြဳပၞာန်ဟေၚ် ဂွံဏာရောၚ်။ ခရဵုနဳနာနာတံ ဍေက်ကး စဏာဖအိုတ်ရောၚ်။
တ္ၚဲဏံ ၜိုန်ရဂကူမန်ပိုဲ နနဲရပ်လွဟ်ကီု နနဲဒဳမဝ်ကရေဇြဳကုီု လုပ်ပေဲါဗတိုက် ဒှ်ကၠာကီုလေဝ် ကံကုသဵုဂကူပိုဲ တိဍာ်ဂကူပိုဲ ပိုဲတံ ဖန်ကေတ် ဟွံမာန်ဏီရ။ ပ္ဍဲအခိၚ်အခါဏံဂှ် ဂကူပိုဲဂှ် ဒှ်အာ ဘဝဍိက်ပေၚ်ၚ်တုဲ အတိုၚ်ညးတၞဟ်ဖန်ဟေၚ် ပိုဲတံ ဒးဒုၚ်အာပေၚ်ၚ် ဆက်တုဲ ဒးဆောံလေၚ်အာ ဘဝပိုဲ တိဍာ်ပိုဲ အခိုက်ကၞာယေန်သၞာၚ်ပိုဲတံပၠန်ရောၚ်တုဲ ညးမဆာန်ဂကူတံကီု သၟာပၠန်ဂတးတံကီု ထေက်ကဵု ဒးချပ်ဇြိုဟ်ဟ်နက်က်ရောၚ်။
