နာဲစန္ဒိမာ (ကွာန်ကၞာလဵု)

အတိုၚ်လိက်တၟံမန်တြေံတြေံဂှ်မ္ဂး ကောန်ဂကူမန် ချူလိက်လေပ်ကၠုၚ် လုကဴ (၁၅၀၀) သၞာံပြၚ်ကၠုၚ်ရ။ လိက်တၟံ တြေံဂမၠိုၚ်တံဂှ် ဟိုတ်နူကဵု ဂွံချူညာတ်ကေတ် ပ္ဍဲတိဍာ်ဍုၚ်မန်ဗမာ (သၠုၚ်ကျာ)၊ ဍုၚ်သေံ (သၠုၚ်ကျာ) စဵုကဵုစိုပ် ဇရေၚ်ဍုၚ်ဠဴတအ်တုဲ ဒေသတအ်ဒှ် ဒှ်တိမန်တြေံ စၟတ်ကေတ်မာန်ရ။ ဟိုတ်နူကဵု လိက်ပတ်ဇၞော်မောဝ်ကၠုၚ်လဝ်တုဲ ဝၚ်သာသနာ ဝၚ်ဂကူဂမၠိုၚ် ဒှ်မံၚ်စရာဲ ပ္ဍဲသ္ကုတ်အာရှဏံ စဵုကဵုလၟုဟ်ရ ဟွံသေၚ်ဟာ၊ ၜိုန်ဒှ်သာ်ဂှ်ကီုလေဝ် နကဵုကွတ်တဲအ္စာမန်ပိုယ် လိက်ကၞပ်မဆေၚ်စပ်ကဵု သွဵုဗျဉ်မန် သ္ပလဝ်သုတေသန နကဵုအက္ခရဗေဒ (Paleography) ဝေါဟာရဗေဒ (philology) ဍိုက်က်ပေၚ်ၚ်ဂှ် ခဍပ်တဲကြပ်ဟွံတိတ်ရ။ နကဵုယၟုမ္ဂး ‘အက္ခရဗေဒ’ ဂှ် နူလက်ထက်လိက်ပတ်မန် ပထမခေတ်တြေံ (သ္ပတံနူလက်ထက်မှာထေရ် ဗုဒ္ဓဃောသတုဲ စဵုကဵုအခိၚ်ဍုၚ်သဓီုလီု)တေံ နွံဒၟံၚ်ရောၚ် သာ်ဝွံ နာဲထောန်ယှိုယ် သ္ဂးလဝ်ပ္ဍဲလိက်ကၞပ်ညးရ။ အလဵုဇကုညးလေဝ် ချူပတိတ်လဝ် လိက်ကၞပ်သၟဟ်မွဲ နကဵုမဟိမု ‘ဥပဒေသအက္ခရဗေဒ’ ပါ်ပဲါလဝ် သွဵုဗျဉ်မန် နကဵုနဲကဲသဒ္ဒါပါဠိသံသကြိုတ် ဍန်န်ဂၠေံဂၠေံတုဲ ဍိုက်ပေၚ်ကဵုရှ်သာရ။ လိက်ပရေၚ်ဝွံ ပၞောဝ်ဗျဉ်မန် (၃၅) မဂမၠိုၚ် ရုဲစှ်ကေတ်လဝ် ဗျဉ်ၜတုဲ ဗီုပြၚ်အက္ခရ်ၜ၊ ရမျာၚ်အက္ခရ်ၜ ပ္ဍဲကဵုလိက်တၟံတြေံ အခိၚ်မသုၚ်စောဲလဝ် အက္ခရ်ၜ ဝေၚ်ဇၟောဝ်ဍာ်အက္ခရ်ၜ ၜတ်ကၞောတ်ပါ်ပဲါလဝ်ဗျဉ် မတုပ်ကဵုၜတံဂှ်တုဲ သောၚ်စလးပတိုန်ထ္ၜးလဝ်ရ။ ဆေၚ်စပ်ကဵုကဏ္ဍဝၚ် အက္ခရ်မန်တြေံတြဟ်မ္ဂး ညံၚ်ရဴလျးသၞံၚ်မွဲဍောၚ်ကီု မိက်ဂွံဆက်မိတ်ဏာကဵု ဗွဲအာမြော်ရ။
သွဵုဗျဉ်မန်
အတ္ထော အက္ခရသညာတော – အရထအဓိပ္ပါယ်ဂမၠိုၚ် ဒးချူခၞံဗဒှ် (ဒးစၟတ်) နကဵုအက္ခရ်ရောၚ် သာ်ဝွံ အ္စာသဒ္ဒါမှာ ထေရ်ကစ္စာယ် သ္ဂးလဝ်ပ္ဍဲလိက်ကၞပ်ညးရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဘာသာမန် လိက်ပတ်မန်ပိုဲ လမျီုဂွံလုပ်ဂှ် အ္စာတၠပညာမန် တမၠာတအ် ခၞံစွံပတန်လဝ်ကဵု အက္ခရ်သွဵုဗျဉ် (၄၇) မရ။ ပၞောဝ်သွဵုဗျဉ်တံဂှ် ကိစ္စညးကဵုညး ရမျာၚ်ညးကဵုညး နွံတဴ မံၚ်ဖအိုတ်ရ။ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် ဂကူမန်ပိုဲ ဟိုတ်နူကျကၠုၚ်နန်ထဝ် ဗွဝ်သၞာံမလံလကၠုၚ်တုဲ ဝိုတ်တၠိၚ်အာ လိက်နာဲဇကု တြေံအိုတ်ရ။ လိက်တၟံမန်ဗျဉ်မန်ပိုဲဂှ်လေဝ် စဵုကဵုလၟုဟ် ပါ်ပဲါဂၠိုက်ဂၠာဲ သ္ပမံၚ်သုတေသန ဟွံဍိုက်ပေၚ်ဏီရ။ အချုက်ဍေံဂှ် သၟိက်မိက်ဂွံပိုက်တမ်ဂၠာဲရိုဟ် လိက်ပတ်မန်မ္ဂး ပါဠိကီု သံသကြိုတ်ၜါဘာသာဝွံ ဒးစိုန်သကီုတဴရောၚ်။
ဒၞာဲဝွံ ယဝ်ဒးထ္ၜးဥပမာမွဲမ္ဂး ပၞောဝ်သွဵုမန် (၂) မဂမၠိုၚ် သွဵုသြ – အဴ ၜါမဝွံ ရမျာၚ်တုပ်ညးသ္ကအ်ရောၚ်၊ ပိုဲကေၚ်ကတ် လ္ၚတ်လဝ်ရ။ ယဝ်ဒးစောဒနာမ္ဂး အ္စာခၞံသွဵုဂမၠိုၚ် မုဟိုတ်ဂွံသမုတ်လဝ် သွဵုရမျာၚ်တုပ်ၜါမဂှ်ရော သဘာဝသွဵုမ္ဂးဂှ် ရမျာၚ်ဟေၚ် ဒှ်အဓိကတုဲ ရမျာၚ်တုပ်မံၚ်မ္ဂး ဟွံထေက်ကဵု စွံပတန်လဝ် သွဵုၜါမ နမွဲရမျာၚ်ရောၚ် ဟွံသေၚ်ဟာ၊ ယဝ်ပိုဲရံၚ်အာသွဵုပါဠိမ္ဂး သွဵုသြမွဲမဟေၚ် နွံတဴရ။ ဆဂးဂှ် သွဵုသံသကြိုတ်တုန် သြ (0)၊ အု (au) သာ်ဝွံ သွဵုၜါမ ဂွံဆဵုကေတ်တုဲ သွဵုမန်ၜါမဂှ် ဒှ်တဴပယျး ရမျာၚ်သွဵုသံသကြိုတ်ရောၚ်၊ ဥပမာဍေံ ပ္ဍဲကွာန်မန် တံၚ်ပရၚ်တံ သွဵုသြ-အဴ ၜါမဝွံ ညးတအ်ပတိတ်ရမျာၚ် ဟွံတုပ်ရ။ သွဵုမ္ဂး ‘သြ’ ဝွံ ညးတအ်ပတိတ်တဴရမျာၚ်မ္ဂး ‘အွေၚ်’ ညံၚ်ရဴ ‘ကဝေၚ်’ (ဝုတ်ဗၠာဲဒှ်ကဝေၚ်) တေံရောၚ်၊ ပ္ဍဲဘာသာအေၚ်္ဂလိက်မ္ဂး ကိတ်ညဳရမျာၚ် မၞုံပ္ဍဲ (oil, boy) တအ်ဂှ်ရောၚ်၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဍာ်သြဂှ် ရမျာၚ်မန် ကွာန်တံၚ်ပရၚ်တုန် ‘ဍာ်အွဲ’ သာ်ဝွံ ရမျာၚ်တိတ်တဴရ။ သွဵုမန်အံအးၜါမဝွံလေဝ် ကၠုၚ်နူသွဵုသံသကြိုတ်ရောၚ်ဂှ် သံသယဟွံမွဲရ၊ ကွာန်မန်ပိုဲဂမၠိုၚ် ရမျာၚ်ဟွံတုပ်ညးသ္ကအ်ဂှ် နွံတဴဗွဲမဂၠိုၚ်၊ သွဵုမန် ဣ-ဣဳ၊ ဥု-ဥူ မၞုံပ္ဍဲမပ္တံ ကိ-ကဳ၊ ကုကူဂမၠိုၚ် မန်ပိုဲလ္ၚဵုပတိတ်ရမျာၚ် ဟွံတုပ်ညးသ္ကအ်ရ။ ဟိုတ်ဂွံတၟေၚ် အာတၞဟ်ခြာသာ်ဝွံဂှ် ဍုၚ်မန်တြေံဂမၠိုၚ် ဒှ်ဍုၚ်ညောန်ကဵုၜဳတုဲ နူဍုၚ်မ္ၚး ဍုၚ်ပ္ဍဲ မၞိဟ်လုပ်တိတ်အာကၠုၚ် နှဴရဴဂၠိုၚ်တဴ ရောၚ်၊ ပၞောဝ်ဗျဉ်မန်ဂမၠိုၚ်ပၠန်လေဝ် ဗျဉ် ဋ-ဌ ကေုာံ ‘တ-ထ’ တံဂှ်လေဝ် မန်ပိုဲဗွဲမဂၠိုၚ် ဟွံပသတိတုဲ ပတိတ်တဴရမျာၚ်တုပ်သၟဟ်ပၠန်၊ ဗျဉ်ရမျာၚ်တုပ် အက္ခရ်တၟေၚ် ညးတအ် ဟီုစသာ်ဝွံရ။ ယဝ်ပိုဲရံၚ်အာကဵုဌာန်ကရိုဏ် အက္ခရ်တံဂှ်မ္ဂး ပတိတ်ရမျာၚ်တုပ်ပ် ဟွံဂွံရ။ ရမျာၚ် ‘ဋ-ဌ’ ဂှ် က္တဵုဒှ်ဌာန်တၞုၚ်လတာ်တုဲ ဒှ်မုဒ္ဓဇအက္ခရ်၊ ရမျာၚ် ‘တ-ထ’ တံဂှ် ဒးပတိတ် ပ္ဍဲဌာန်ၚေက်တုဲ ဒှ်ဒန္တဇအက္ခရ်ရောၚ်၊ ဓမ္မတာလောကဝွံ ဗၠေတ်လအ်ကၠုၚ်ဂှ် ဒှ်ကၠုၚ်ဓရ်ဍာံရောၚ်။
ဗျဉ် “ၜ” မန်
ဗျဉ်ၜမန်ဝွံ နကဵုနဲသဒ္ဒဘေဒ ပါ်ကရေက်တဴ သာ်ဝွံမာန်ရ။ ဗျဉ်ၜ (ကေုာံ ၝ) ဂှ် ပၞောဝ်ဌာန်အက္ခရ်မက္တဵုဒှ်ဂမၠိုၚ် ဒှ်သြဌဇဌာန် (အက္ခရ်က္တဵုဒှ် ဟိုတ်နူသၟန်ပါၚ်) ဟွံသုၚ်စောဲသၟန်ပါၚ် ၜါလပုဟ်ဂှ်မ္ဂး ပတိတ်ရမျာၚ်ၜ ဟွံဂွံရ။ ဗျဉ်ၜဂှ် တၞီလုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲဖုဌပယတ် (ဒးဒွံသၟန်ပါၚ်ၜါလပုဟ်) တုဲ ပၞောဝ်ကရိုဏ်ဂမၠိုၚ် ဒှ်သကဌာနကရိုဏ်အိုတ်ရ။ ဗျဉ်မန် ခေတ်လၟုဟ် (၃၅) မဂှ် ဒှ်ဗျဉ်မကလေၚ်ပြေၚ်ခၞံလဝ်၊ ပ္ဍဲလက်ထက်ဗကာံတေံဂှ် သုၚ်စောဲလဝ်ဗျဉ်မန် (၃၅) မဟွံက၊ ဥပမာတုန် ဝေါဟာရမန်တြေံ မပ္တံကဵုချေံ၊ မသုန်၊ လက်သဏ်၊ ကျာ်သြဳ၊ သိရဳဂမၠိုၚ်တံဂှ် ညးတမၠာတအ် ဟွံရပ်စပ်ဗီု ဗျဉ် “သ” မန် ခေတ်လၟုဟ်ဝွံတုဲ ညးတအ်ချူအက္ခရ်သ ဗီုပြၚ်အက္ခရ်သံသကြိုတ်တြေံတေံအိုတ်ရ။
ပၟိက်အ္စာနာဲထောန်ယှိုဲမ္ဂး ဗျဉ်ၜ ကေုာံ ၝဂှ် ပြံၚ်လှာဲတသိုက်စှေ်ကၠုၚ်ကဆံၚ်ၚ် နူကဵုအက္ခရ်သံသကြိုတ်တြေံ တေံရောၚ်၊ သက်သဳဍေံဂှ် ညးကဲနၚ်နူသုတ်မ္ဂး ကဣတျဇဳဝှါမူလိယး ကေုာံ ကဣတျ၊ ဥပမာနိယး ဥပဓမ္မာနိယး) ကၠုၚ်နူပြကိုဟ်သဒ္ဒါမန်တြေံမ္ဂး ‘ကာတန်ကြ’ တေံရ၊ ပၟိက်အ္စာသုတေသန (Iinguistic) ခေတ်တၟိဂမၠိုၚ် ဘာသာသံ သကြိုတ်ဂှ် ဒှ်မူလလိက်ပတ်မန်တြေံရောၚ် သ္ဂုတ်သွာတ်လဝ်ရ၊ လိက်မန်ခေတ်တြေံတေံ ဝေါဟာရ သံသကြိုတ် ဇြဟတ်နွံတဴတၟာဂလိုၚ်တုဲ ကာလခေတ်လိက် ပါဠိဇၞော်မောဝ်တိုန် ပ္ဍဲတိဍာ်ဍုၚ်မန်ဂှ် မအရေဝ်သံသကြိုတ်ဂမၠိုၚ် ပြဳပြဳပြဳပြဳ ပြဟ်လလုဲကၠေံအာတုဲ စၞးဂှ် ဝေါဟာရ ပါဠိဓလီုကၠုၚ်ရ။ ဥပမာတုန် ဝေါဟာမ္ဂး ‘ပြဇ္ညာ’ (prajna) ဂှ် ဒှ်ဝေါဟာမူလသံသကြိုတ်တုဲ မညဳသၟဟ်ကဵုဝေါဟာရ ပါဠိမ္ဂး ပညာ-ရောၚ်၊ ကာလမန်ပိုဲ သုၚ်စောဲပါဠိခံၚ်ဂၠိုၚ် တိုန်တုဲဂှ် မဝေါဟာပြဇ္ဗာ-ပြဒ္ဒညာဂှ် ဟွံချူစတုဲ (ဆဂး ဂလာန်ဝေါဟာဂှ် သှေ်ကၠုၚ်မံၚ်) စၞးဂှ် သုၚ်စောဲတဴဝေါဟာ ပါဠိမ္ဂး ပညာတုဲ ဝေါဟာတြေံ (ပြဒ္ဒညာ) ဂှ် ဝိုတ်တၠိၚ်အာရ၊ ပြဒ္ဒညာ (=ပညာ) ဂှ် ဗွဲမဗၠေတ်ပၠန် ထေၚ်ဂးတဴ ပြသနာ (= တၚ်ဝါတ်ဂါတ်) တုဲ သုၚ်စောဲဟီုဂးကၠုၚ်အိုတ်ရ။ ဓရ်ဂှ်လေဝ် ကၠုၚ်နူပါဠိလီု ဓမ္မ (ဓရဓာတ်၊ ရမ္မပစွဲ) ဟွံသေၚ်ဍေံတသိုက်စှေ်ကၠုၚ် နူမအရေဝ်သံသကြိုတ်မ္ဂး ဓရမ (Dharma) တုဲ လအိတ်မဂှ် ဇိုတ်၊ ရဂှ် ညးဂစိုတ် ထောံကဝ်တုဲ ဓရ်-သာ်ဝွံ သှေ်ကၠုၚ်ရ။ (အက္ခရ်ဂစိုတ်ဗီုဏံဝွံ ပ္ဍဲလိက်တၟံတေံ နွံတဴဂၠိုၚ်ဂၠၚ်) သၟာၚ်အာနူဂှ် ဗျဉ်သမန် တြေံဂမၠိုၚ် ညံၚ်ရဴဗျဉ် ‘သ’ သံသကြိုတ်ကီု ၜိုန်မၞုံတဴပိမတုန်လေဝ် လက္ကရဴဏံဝွံ ဗျဉ်သ (ပါဠိ) မွဲဓဝ်ဟေၚ် သှေ်တဴ ဒၟံၚ်ဂှ်လေဝ် ညံၚ်စိၚ်ဒတဴအဒေါဝ်ဝါကီု ဒှ်သာဓက သံသကြိုတ်ဓလီုမန်အိုတ်ရ၊ လဆောဝ်မ္ဂး ပါဠိဟေၚ် ဓလီုလဝ် ဝေါဟာမန်ရ။ ဝေါဟာမန်ကောန်ခၞောဝ် (ဏၚ်ဟရဳ) ဂှ် ကၠုၚ်နူပါဠိလီုမ္ဂး ကိန္နရ (ကိန္နရဳ) တုဲ မန်လက် ထက်ဗကာံတေံ ချူစ (ကောန်) ကနဝ် (ဝါ) ကနရ်-ရောၚ်၊ (ကိန္နရ-ကန္နရ-ကနရ်-ကနဝ်) ကောန်ခၞောဝ်ဂှ် ဒှ်သတ်မွဲဂကူ မၞိဟ်မွဲသ္ကုတ် ဂစေံမွဲသ္ကုတ်စၟတ်ညိ၊ ဣဝွံ လိက်မန်ပိုဲတြေံတေံ ဗီုစိုန်သကီုတဴ ပ္ဍဲကဵုပါဠိ ကေုာံ သံသကြိုတ်တအ်ဂှ် ဂွံဆဵုညာတ်ကေတ်ရ။
ဗီုပြၚ်ချူ ကေုာံ ရမျာၚ်အက္ခရ် “ၜ”
ဗီုပြၚ်အက္ခရ်ၜဝွံ စသုၚ်စောဲကၠုၚ်မံၚ် နူလက်ထက်သၟိၚ်အသာက ဍုၚ်အိန္ဒိယတေံ ပ္ဍဲဗဳဇြဳ ဗၞတ် (၃) ဗွဝ်ကၠံတေံရ၊ ဗီုပြၚ်ချူတုန် တုပ်သၟဟ်မံၚ်ကဵု ဗျဉ်ၜမန်ခေတ်လၟုဟ်ဝွံဟေၚ်ရ။ ချူအက္ခရ်ဝကၠာတုဲ လဒေါဝ်ဂှ် ခဍံက်စုတ်တၞဟ် ဗိန္ဒုမွဲမရောၚ်၊ အက္ခရ်ၜ ပ္ဍဲလိက်တၟံအသောကတေံဂှ် ၜိုန်ရဗီုပြၚ်ချူတုပ်သၟဟ်ကီု ဗျဉ်ၜမန်ကီုလေဝ် ဗီုပတိတ်ရမျာၚ်ဂှ် ဟွံတုပ်ဟေၚ်ရ၊ ဗျဉ်ၜ ပ္ဍဲလိက်တၟံသၟိၚ်အသောကတေံတုန် ပတိတ်တဴရမျာၚ် ‘ထ’ ရောၚ်၊ ဌမုဒ် ပ္ဍဲလိက်တမအ်သၠိၚ်အသောကတုန် ညးချူတဴ ဗီုပြၚ်အက္ခရ် ‘ဝ’ တုဲ ထဒန်ဂှ် ညးချူလဝ် ဗီုပြၚ်အက္ခရ် ‘ၜ’ သာ်ဝွံ တၞဟ်ဟ်ရ။ ယဝ်ပိုဲၜတ်ကၞာတ်တဴ အက္ခရ်ဗြဟ္မဳၜ ကေုာံ ဗျဉ်မန်ထမ္ဂး အက္ခရ်ဟေၚ်တၟေၚ်တုဲ ဒှ်မွဲရမျာၚ်ဓဝ်ဟေၚ်ရ၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ အက္ခရ်မန်ပိုဲ ပစ္စုပ္ပန်လၟုဟ်ဝွံ ကလိဂွံနၚ်တိုက်ရိုက် နူဗီုပြၚ်အက္ခရ်ဗြဟ္မဳတေံ ဟွံသေၚ်တုဲ အတိုၚ်တၠပညာ အက္ခရ်တအ် မထေၚ်ကေတ်လဝ်မ္ဂး စိုပ်လက်ထက်ခေတ်တၞောဝ် သၟိၚ်ဂုပ္တ (ဝါ) ခေတ်ပလ္လဝ (အကြာ ၄-၆ ဗွဝ်ကၠံ အေဒဳ – ဏံဟေၚ် မန်ပိုဲကလိဂွံအက္ခရ်ရောၚ် စၟတ်သမ္တီထေက်။
ဗျဉ် “ၜ” ပ္ဍဲလိက်တၟံမန် ပျူတြေံ
ပ္ဍဲလိက်တၟံ လိက်ခေါ်တိ၊ လိက်တၞးထဝ်ဂမၠိုၚ် ဗျဉ်ၜဂှ် နကဵုဘာသာပါဠိ မန် – ပျူဂမၠိုၚ် ဂွံဆဵုကေတ်မာန်ရ။ တၚ်တၟေၚ်မွဲသာ်ဂှ် ဗျဉ်ၜဂှ် ကောန်ပျူတအ် ရပ်စပ်စကာတဴ ပ္ဍဲဘာသာပလးပျူ ဘာသာပါဠိပျူ သီုၜါဒၞာဲကီုလေဝ် ပ္ဍဲလိက်ပတ်မန်တုန် အက္ခရ်ၜဂှ် ပ္ဍဲဘာသာပလးမန်ဟေၚ် သုၚ်စောဲတဴရ။ နူဒေသသဓီု ပ္ဍဲကျာ်ကသး (ကျိုက္ကသာ) တေံ ကလိဂွံဗီုကျာ်ခေါ်တိ ၜါမရ၊ ပ္ဍဲကဵုပၞာၚ်ကျာ်ဂှ် ကှေ်လဝ်လိက် နကဵုဘာသာမန် မၞုံတဴၜါပိပၞောန်တုဲ ပ္ဍဲဂှ် မအရေဝ် ‘ၜါရ်’ ဝွံ ဂွံဆဵုညာတ်ကေတ် ကၠးကၠးရ။ အဓိပ္ပါယ်ဍေံတုန် တုပ်သၟဟ်မံၚ်ကဵု ‘ၜါ’ ခေတ်လၟုဟ်ရ၊ လိက်တၟံဘာသာ ဗလးမန်မွဲကရေက် မကလိဂွံနၚ် နူကဵုဖရပထီုတေံလေဝ် ဝေါဟာရမ္ဂး ၜါရ်ဝွံ ဂွံဆဵုညာတ်တဴပၠန်ရ။ ဆဂးဂှ် ဗျဉ်ၜ နူ ကဵုဖရပထီုဂှ် ၜိုန်ဟွံခဍံတဴကွေံကွေံကီုလေဝ် ဗျဉ်ၜၜါဒၞာဲဝွံ ချူလဝ်နူအခိၚ် အကြာ (၆) ဗွဝ်ကၠံ အေဒဳတေံ သီုၜါရ၊ ဗီုပြၚ်ချူလဝ်ခၞာတဲဂစိုတ်ရ် (ၜါရ်) နူဒေသၜါဝွံ လက်သဏ်ဂစိုတ်ဂှ် ၜိုန်တုပ်သၟဟ်တဴကီုလေဝ် အကာဲအရာ ဗီုခရက် ချူဂှ် တၟေၚ်တဴညးသ္ကအ်ညိညရ။ အက္ခရ်ဂစိုတ်ရ် မၞုံပ္ဍဲကျာ်ဖရပထီုတေံဂှ် တုပ်သၟဟ်တဴအက္ခရ် မကၠုၚ်နူအက္ခရ် ဂြန် ထတုဲ ဗီုပြၚ်ရ်မချူလဝ် ပ္ဍဲကျာ်ကသးတေံတုန် ဒှ်ဗီုပြၚ်အက္ခရ်ပလ္လဝ ဟီုစမာန်ရ။ ဒေသၜါဝွံ ၜိုန်သ္ၚောဲခြာတဴကီု လေဝ် ဗီုပြၚ်ဂစိုတ် (ရ်) ဂှ် မူဟိုတ်ဂွံတုပ်သၟဟ်တဴမံၚ်ဂှ် လိခ်ၜါဒေသဝွံ ကၠောံဍမံၚ်ရေၚ်သ္ကံရောၚ်ဂှ် ချိၚ်ကေတ်မာန်ရ။ ဆဂှ်ဟွံကဏီ ဗီုပြၚ်ချူ ‘ၜါရ်’ ဝွံ စဵုကဵုလက်ထက် လိက်တၟံမန်ခေတ်ဗကာံ (၅၀၀ – သၞာံလောန်ကၠုၚ်) ဏံလေဝ် သုၚ်စောဲချူပုတ်တဴမံၚ် ဗီုပြၚ်ဟွံလီုဏီရ။ သာဓကတုန် ပ္ဍဲလိက်တၟံမြစေတဳ လ္ပာ်ကရေက်ဘာသာမန် မရနုက်ကဵုၜါဂှ် ၜါစှော်ဂှ် ညးတံချူလဝ် ‘ၜါရ်စွသ်’ သာ်ဝွံရောၚ်။
လိက်တၟံတြာပ် နူကဵုဒေသထီုကီုလေဝ် သုၚ်စောဲလဝ် ဗျဉ်ၜ နကဵုဂစိုတ် ဗွဲမစုၚ်လေၚ်ဂှ် ဂွံဆဵုညာတ်ကေတ်ရ။ ပ္ဍဲပၞောန်လိက်တၟံ (၃၃) (အတိုၚ်မုက်လိက် နာဲချေတ်တုၚ်) ဂှ်မ္ဂး တရ်ၜေါၚ်၊ တုလ်ၜေါက်စုံ(မ်) ၜုယ်စိၚ် ပ္ဍဲပၞောန်လိက်တၟံ (၃၅) ဂှ် တုအ်ၜဟ်ပြာကတ် မပ္တံမြဴသာ်ဝွံ ဂစိုတ်နာနာ နွံတဴအိုတ်ရ။ လိက်တၟံတြာပ်ဝွံ ချူပုတ်လဝ် ကိုပ်ကၠာနူလိက်တၟံမန်ခေတ်ဗကာံရောၚ် တၠပညာမန်ပိုဲ စှေ်လဝ်စိုတ်ရ။ ဗွဲအပြောံမ္ဂး မန်ပိုဲရပ်စပ်ချူကှေ်ကၠုၚ်မံၚ် ဗျဉ်ၜဂှ် လံကၠုၚ်ပွိုၚ် (၁၅၀၀) သၞာံ လောန်ပြၚ်ကၠုၚ်ရောၚ်။
အက္ခရ်တြေံ မသုၚ်စောဲလဝ် ပ္ဍဲအိန္ဒိယသ္ကုတ်သၠုၚ်ကျာဂမၠိုၚ်လေဝ် ဒှ်မဇအက္ခရ် မစေန်ဆက်စှေ်ကၠုၚ် နူကဵုအက္ခရ်ဗြဟ္မဳတေံဖအိုတ်ရ။ ပၞောဝ်ဗျဉ်အိန္ဒိယ သ္ကုတ်သၠုၚ်ကျာဂမၠိုၚ်တံဂှ် ဗျဉ်ၜ နကဵုရမျာၚ် ‘ထ’ ဝွံ သ္ပတံနူ လက်ထက် လိက်တၟံသၟိၚ်အသောကတေံတုဲ စဵုကဵုစိုပ်လက်ထက် (၁၅) ဗွဝ်ကၠံအေဒဳဏံလေဝ် သုၚ်စောဲကၠုၚ်မံၚ် ပြံၚ်သၠာဲဏီ ဗွဲတၟေၚ်မ္ဂး လိက်တၟံနူဒေသ ကနရိစ်၊ တေလုဂုဂမၠိုၚ်တံရောၚ်၊ ပ္ဍဲဒေသဍုၚ်မန် ဗမာတြေံဝွံလေဝ် အက္ခရ်ၜ နကဵုရမျာၚ်ထ ပ္ဍဲလိက်ပျူတံဟေၚ် သုၚ်စောဲတဴလဝ် ပြာပြာကတ်တ်ရ။ လိက်တၞးထဝ် (၂၀) တၞး မခဲါဂွံနၚ် နူကဵုဒေသပြန်တြေံ (old Prome) ပ္ဍဲကုန်စေတဳတြေံ နာဲခေန်ဗဂှ် ချူလဝ်ကဵုဘာသာပါဠိ သုၚ်စောဲလဝ်အက္ခရ်ၜ နကဵုရမျာၚ်ထမ္ဂး ‘တၜာဂတော’ သာ်ဝွံရောၚ်၊ တထာဂတော – သာ်ဝွံ ပတိတ်ရမျာၚ်ညိ (ရံၚ် – ပျူဖတ်စာ၊ မုက် – ၂၈) လိက်တၞးထဝ် ပ္ဍဲပၞောန်မရနုက်ကဵုပိတေံညိ) တၟေၚ်နူဂှ်ပၠန် ဝေါဟာရပါဠိပျူမ္ဂး တထာဂတော ချူကှေ်လဝ် ပ္ဍဲလိက်သၠထဝ် မာံဂါန် (Maunggan Gold Plate) မခဲါဂွံနၚ် နူဒေသပြန်တြေံတေံဂှ် ဗျဉ်ထ ပ္ဍဲတထာဂတောဂှ် ဟွံတုပ်သၟဟ်ကဵု ဗျဉ်ၜကွေံကွေံတုဲ ညန်ကြပ်တုပ်မံၚ်ကဵု ဗျဉ်ထ ပ္ဍဲလိက်ခေါ်တိကျာ် ဗဵုလ္ၚီတေံညိညရ။
အက္ခရ်ထပျူ ချူကှေ်လဝ်ဘာသာပါဠိ ပ္ဍဲလိက်သၠထဝ် မကၠိဂွံနၚ် နူကဵုကွာန် ကျောန်ဒဝ်သု (Kyun dawzu) တေံ ဂှ် ပ္ဍဲလိက်မွဲတၞးဓဝ် ချူကှေ်သုၚ်စောဲလဝ် သီုၜသီုထဂှ် တၟေၚ်ၚ်တၟဟ်ဟ် ဂွံဆဵုကေတ်မာန်ရ။ သမ္မသာရထိဂှ် ‘ဒံမသာရၜိ’ သတ္တာ’ သာ်ဝွံ ချူကှေ်လဝ် ပ္ဍဲကဵုလိက်တၞးထဝ်တုဲ ဗျဉ်ထ (= ၜ) ပ္ဍဲသာရထိ ကေုာံ ဗျဉ်ထပ္ဍဲသတ္တာဂှ် ၜိုန်ဒှ်တဴမွဲရမျာၚ်ဓဝ်ကီုလေဝ် ရပ်စပ်လဝ်အက္ခရ် ဟွံတုပ်ဂှ် စိုတ်လုပ်စခိုဟ်ကွေံရ။ (တၚ်သမ္တီ – ဗီုပြၚ်လိက်ပျူဂှ် သ္ၚဳရံၚ်ပ္ဍဲ – ပျူဖတ်စာ မုက် – ၄၀ တေံညိ။ ဆဂးဂှ် ဒၞာဲပဒ ဒံမသာရၜိ၊ သတ္တာ – ဝွံ အက္ခရ်ဟွံကၠးကွေံကွေံတုဲ ညးကွေၚ်လဝ်ရောၚ်)။
တုပ်တဴညံၚ်ရဴသာ်ဂှ်ကီု လိက်တၟံရာဇကုမာရ် ချူလဝ် ပ္ဍဲ (၁၁၁၂ – အေဒဳ) လ္ပာ်ကရေက်ဘာသာပျူဂှ် သုၚ်စောဲ လဝ် အက္ခရ်ဗျဉ်ၜ ဗွဲမပြာကတ်ရောၚ်၊ ပ္ဍဲတမ်လိ်က်တၟံပျူဂှ် မြော်ကြီုလဝ် နကဵုဂုဏ်ကျာ်မ္ဂး ‘ဒၜဂဒ’ (ဗှ် – တထဂတ – (ဝါ) တထာဂတညိ) မြဴသာ်ဝွံညိ၊ ရံၚ်ကဵုဗီုပြၚ်အက္ခရ် ကေုာံ နဲကဲချူပါဠိမ္ဂး ပါဠိပျူ ပ္ဍဲလက်ထက်ဗကာံဂှ် ပြံၚ်လှာဲအာ တၟာဂလိုၚ်ရ။ ဟီုမွဲနဲပၠန်မ္ဂး ကဆံၚ်ပါဠိပျူဂှ် ဟုတ်ယုတ်ဍိုန်လျစှေ်အာ တၟာဂလိုၚ်ရ၊ ပ္ဍဲလိက်တၟံဂှ်ပၠန် ဝေါဟာရမ္ဂး ထရ် (Gold) ဂှ် မန် ကေုာံ ပျူကော်ခဴစ မွဲရမျာၚ်ဓဝ်တုဲ ကာလချူမ္ဂး စကာလဝ် နကဵုဗျဉ်ၜရောၚ်၊ ဥပမာ ပ္ဍဲလိက်တၟံရာဇကုမာရ် ဂတှေ်မန် ပၞောန် (၂၃ – ၂၈) တေံ ကျာ်ထရ်ဂှ် မန်ချူ (ကျေက်ထရ်) ပ္ဍဲဂတှေ်ပျူ ပၞောန် (၁၂ – ၁၉) ဂှ် ပျူတအ်ချူ ဗူဓၜ (= ဗုဒ္ဓထ(ရ်) သာ်ဝွံအိုတ်ရ။ ရံၚ်ကဵုတၚ်နၚ်တအ်ဏအ်တုဲမ္ဂး မန် ကေုာံ ပျူ သုၚ်စောဲတဴအက္ခရ် (ပါဠိ) ဟွံတုပ်သၟဟ်တဴရောၚ် သာ်ဝွံ ကဵုသ္ဂုတ်သွာတ်မာန်ရ။ ဝေါဟာရထရ်ဂှ် ပျူတအ် လွဳစလဝ် နူဝေါဟာမန်ရောၚ် နာဲပါန်လှ သ္ဂးလဝ်ရ။ ထပ်တုဲ ယဝ်ဒးပ္ကီုသာဓကမွဲမ္ဂး ပ္ဍဲလိက်ကၞပ်မၞုံယၟု လမၠာၚ် ရာမည (The Mists of Ramanna) မုက်လိက် (၁၆၇) ဂှ် အတိုၚ်ဂလာန်အ္စာမာက်ကေဝ်လ်အံၚ်တွေမ် (Michael A. Aung-Thwin) သ္ဂးလဝ်ဂှ်မ္ဂး အက္ခရ်မန်တြေံ နူဒေသသဓီု ဟရိဘုဥ္စယတအ်ဂှ် ဒှ်ကၠုၚ်နူအက္ခရ်ဗကာံ (အက္ခရ်ပျူဗမာ) ရောၚ်၊ လဂွံကဵုတၚ်ပိုဲစၟဳစၟတ်လဝ် ဂၠံၚ်ဇၟောဝ်ဍာ် ဗျဉ်ၜမန် မတုဲကၠုၚ်တေံမ္ဂး ဂလာန်အ္စာအံၚ် တွေမ် သောဓနာခၠေဝ်သှ်လဝ်ဂှ် ညံၚ်ရဴဟွံမွဲကဵု ယုတ္တိကီုရ၊ ဟိုတ်နူမန်တအ် ဟွံဂွံဂၠေံချူလဝ်ကီု ဗျဉ်ထမန် နူဒေသသဓီုကဵု ဒေသဒွါရဝတဳတေံဂှ် ဟိုတ်နူဗီုပြၚ်စကာလဝ် မတုပ်တဴကီုရောၚ်။
ဗျဉ်ၜ သ္ပစၞးရမျာၚ်ဗျဉ်ထတုဲ သုၚ်စောဲတဴမံၚ်ဂှ် သ္ပဟိုတ်ကဵုအခိၚ်ကာလ ဒေသတုဲ ဗုြီဴပၚ်ဍေံပြံၚ်သၠာဲကၠုၚ်ရ။ အက္ခရ် အိန္ဒိယသ္ကုတ်သၠုၚ်ကျာ ပ္ဍဲဒေသကနရိစ် (Kanarese) ကေုာံ ဒေသတေလုဂု (Telugu) ဂမၠိုၚ် သ္ပတံနူအေဒဳ (၅၀၀) တေံတုဲ စဵုကဵုစိုပ် အေဒဳ (၁၅) ဗွဝ်ကၠံဏံဂှ် စၞးဗျဉ်ထဂှ် သုၚ်စောဲတဴအက္ခရ်ထ (=ၜ) ဂှ် လ္ဇုဲနူလိက်အက္ခရ် ပျူရောၚ် မပ္တံမြဴသာ်ဝွံ ဗွဲကို်န်ဂစိုတ် စၟတ်ဟွံထေက်ဏီ၊ ပ္ဍဲဒၞာဲဝွံ ဂလာန်စပ်အာတုဲ မိက်ဂွံပတိုန်ထ္ၜးကဵု ဂလာန်နာဲဗဳ ထဝ်ညိရ၊ ပ္ဍဲလိက်တၟံရာဇကုမာရ် ဘာသာပျူ ပၞောန် (၁၁) ဂှ် ကွက်ယပ္ဍဲက (က) ဂှ် ပ္ဍဲအိန္ဒိယတေံ သုၚ်စောဲလဝ် ပ္ဍဲ အေဒဳ (၄.၅) ဗွဝ်ကၠံဟေၚ်တုဲ လက်ထက်ကြဴနူဂှ်တုန် ကောန်ညးအိန္ဒိယတအ် ဆက်တုဲ ဟွံသုၚ်စောဲရ၊ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် လိက်ပျူရာဇကုမာရ်ဂှ် လုပ်လၟိဟ်မံၚ် အခိၚ် (၁၂) ဗွဝ်ကၠံအေဒဳတုဲ ရပ်စပ်မံၚ်ဏီဖိုဟ်တုဲ လိက်ပျူဂှ် ဟွံပြံၚ်လှာဲ(ဝါ) ဟွံဇၞော်မောဝ်ရောၚ် သာ်ဝွံ အ္စာဖှဳနတ် (L.Fiont) သ္ပလဝ်စၟတ်ရ။
တုဲပၠန် လိက်တၟံမျေတ်တာ (မြစ်သာကျောက်စာ) ဂှ် ချူတဴလဝ် နကဵုဘာသာပါဠိမန် ကေုာံ ပါဠိပျူနွံတဴရောၚ်၊ ဘာသာၜါဂှ် လ္ၚတ်ၜတ်ကၞာတ် ပရူပရာဍေံအိုတ်တုဲ ဒဒှ်ရ ချူလဝ်မွဲအခိၚ်ဓဝ်ရောၚ်ဂှ် စၟတ်သမ္တီမာန်ရ။ ၜိုန်ချူတဴလဝ် ပ္ဍဲမွဲအခိၚ်ဓဝ်ကီုလေဝ် တၚ်တၟေၚ်မွဲတုန် လိက်ပါဠိချူလဝ် နကဵုအက္ခရ်ပျူဂှ် ညံၚ်ရဴမအက္ခရ်မန်တြေံ ပ္ဍဲအခိၚ် (၄) ဗွဝ်ကၠံအေဒဳတေံတုဲ လိ်က်ပါဠိချူလဝ် နကဵုအက္ခရ်မန်ဂှ် ဒှ်တဴအက္ခရ် မရပ်စပ်သုၚ်စောဲ အေဒဳ (၁၁) ဗွဝ်ကၠံရ။ ရံၚ်ကဵုဟိုတ်သာ်ဝွံတံတုဲ အာယုက်အက္ခရ် လိက်တၟံတံဂှ် ဖျေံသ္ဂုတ်သွာတ် ဟွံလောဲသွာရ။
ဗျဉ် “ထ” ပ္ဍဲလိက်တၟံမန် ရခေၚ်တြေံ
ပ္ဍဲအရာသောၚ်ကဠးဗျဉ်ၜဝွံ ပြသနာဗျဉ်ထလေဝ် ဒးပ္တိုန်ထ္ၜးထေက်ရ၊ ဗျဉ်ၜါမဝွံ ဗီုရမျာၚ်ဍေံတုပ်တၟေၚ်ဂှ် ဗွဲမဗဗွဲကဵု ကာလဒေသတုဲ ချဳဒရာၚ်ပြံၚ်သၠာဲတဴ ကဆံၚ်ကဆံၚ်ရ။ ပ္ဍဲတိဍာ်အိန္ဒိယတြေံတေံ ဒၞာဲဒေသလ္ၚဵုဂှ် နူကဵုဗျဉ်ၜဂှ် ပြံၚ်လှာဲအာဗျဉ်ထတုဲ ဌာန်လ္ၚဵုဂှ်တုန် သီုဟွံပြံၚ်လှာဲတုဲ သှ်ၜေက်မံၚ် အတိုၚ်ဂှ်ရောၚ်၊ ရံၚ်ကဵုတၚ်ဝွံတုဲ ဇၟောဝ်ဍာ်အက္ခရ်မန်ပိုဲဝွံ တသိုက်ဆုဲစှေ်ကၠုၚ် နူဒေသလဵုဂှ် ဒှ်ကသအ်ပၞော်တိတ်မွဲရ၊ ယဝ်ပိုဲသ္ၚဳရံၚ်အာ အက္ခရ်မန်တြေံတြေံမ္ဂး ရမျာၚ်ဗျဉ်ထဂှ် လိက်မန်ပိုဲ သုၚ်စောဲတဴဗီုပြၚ် ဗျဉ်ၜဂှ် ညးမချူလိက်ဝွံ ဟွံကေၚ်ဆဵုလဝ်ဏီ ရ။ ပ္ဍဲလိက်ပျူတြေံတုန် သီုဗီုပြၚ်ၜါပြကာ (ၜ – ထ) ကှေ် ပုတ်သုၚ်စောဲလဝ် နကဵုမွဲရမျာၚ်အိုတ်ရ။
ထဗျဉ်ပါဠိမန် ချူကှေ်လဝ် ပ္ဍဲလိက်တၟံကျာ်ဖရပထီု လိက်ခေါ်တိကျာ်ဗီုလ္ၚီ မချူကှေ်လဝ် ဂါထာယေဓမ္မာဂမၠိုၚ် ပိုဲလ္ၚတ်ကေတ်မာန်ရ၊ လိက်တၟံတအ်ဂှ် ဒှ်အကြာအေဒဳ (၆) ဗွဝ်ကၠံရောၚ်၊ အက္ခရ်ထ ချူပ္ဍဲလိက်တၟံၜါဝွံ တုပ်သၟဟ်မံၚ် ဗျဉ်ဖမန်ခေတ်လၟုဟ်ညိညရ၊ ဗီုပြၚ်ဖဂှ်ဟေၚ် ဗွဲလၟေၚ်ၚ် ပါၚ်ဍေံဆက်အာ (ဝါ) ကၟာတ်အာသိုက်က် တုဲ ဒှ်အာၜါကရေက်မ္ဂး ‘ထ’ မြဴသာ်ဝွံရောၚ်၊ ဒေသသဓီုကဵု ဒေသဖရပထီုဝွံ ၜိုန်သ္ၚောဲခြာတဴကီုလေဝ် ဗီုပြၚ်ရမျာၚ် ထပှ် မန်ပိုဲဟွံသုၚ်စောဲတဴ ဗျဉ်ၜ (=ထ) ဟေၚ်ဂှ် တၚ်စိုတ်လုပ်စ ခိုဟ်မွဲရ။
ယဝ်ပိုဲရံၚ်အာ ဝၚ်ရခေၚ်မ္ဂး အခိၚ်လိက်ပတ်ရခေၚ် စဇၞော်မောဝ်ကၠုၚ်ဂှ် ဟွံတၟေၚ်တၞဟ်ခြာနူ လိက်မန်ပျူတအ် ရောၚ်၊ ဆဂးဂှ် လိက်ပတ်ရခေၚ်တြေံလ္ၚဵုတံဂှ် ဟိုတ်နူစၟတ်တ္ၚဲလုပ်မံၚ်တုဲ ဇြဟတ်လိက်တၟံတအ်ဂှ် ခိုၚ်ကၠိုက်နူလိက် တၟံမန်ပိုဲတြေံတအ်ရ။ အတိုၚ်ပၟိက်အ္စာရခေၚ်မ္ဂး စချူခၞံကၠုၚ် သ္ပတံနူ (၄) ဗွဝ်ကၠံ အေဒဳတေံရ။ အက္ခရ်ရခေၚ်တြေံ ဂမၠိုၚ် တုပ်သၟဟ်တဴအက္ခရ် မကၠုၚ်နူဒေသ မလဝ (Malwa) မဇၞော်မောဝ်တဴ ပ္ဍဲအခိၚ်ဒတောဝ်သၟိၚ်ယသောဓရမာန် (Yashodhar man) တေံကွေံကွေံရောၚ်၊ ဒေသမလဝဂှ်တုန် တန်တဴမံၚ်သၟဝ်ကျာဍုၚ်အိန္ဒိယ (ဥတ္တရပရဒေသ်) တုဲ ဌာန်ဂှ်လေဝ် ဇၞော်မောဝ်လဝ် ပ္ဍဲလအိတ်ခေတ်အာဏာစက် သၟိၚ်ဂုပ္တတေံရောၚ်။
ဗွဲတၟေၚ်မ္ဂး ဗျဉ်ထရခေၚ်တြေံဂှ် ဟွံတုပ်သၟဟ်ကဵု ဗျဉ်ထပျူရ။ ဗျဉ်ၜ နကဵုရမျာၚ်ထဂှ် ဟွံဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက်တၟံ ရခေၚ်တြေံတအ်ရ။ (ရံၚ်ပ္ဍဲလိက်ကၞပ် ‘ရခိုၚ်ပြည်သုံးအက္ခရာ’ မုက်လိက် (၁၀၃-၁၀၈) ဗျဉ်ထ မသုၚ်စောဲတဴလဝ် အကြာအေဒဳ (၆) ဗွဝ်ကၠံဂှ် တုပ်သၟဟ်တဴဒၟံၚ် ကဵုဗျဉ်မန်ညိညကီု ထေၚ်ကေတ်ရ။ ဟိုတ်ဍေံတုန် အက္ခရ်မန် (Pallava) ကေုာံ အက္ခရ်ရခေၚ် (Malwa) တအ်ဂှ် ဟိုတ်နူတသိုက်စှေ်ကၠုၚ် နူလအိတ်ခေတ်အာဏာစက်ဂုပ္တ (Gupta Enpire, 320-415 A.D) တေံရောၚ်၊ ယဝ်ပိုဲရံၚ်ကေတ်ပယဵုတိဍာ်အာဏာစက် ဂုပ္တမ္ဂး အက္ခရ်မန်ဂှ် ကၠုၚ်နူလ္ပာ်သၠုၚ်ကျာအိန္ဒိယ ဒေသပလ္လဝတုဲ အက္ခရ်ရခေၚ်တံဂှ် တတ်စှေ်ကၠုၚ် နူသ္ကုတ်သၟဝ်ကျာအိန္ဒယ ဒေသမလဝတေံရောၚ်။
ဗျဉ် “ၜ” ပ္ဍဲဝေါဟာရမန်
ဝေါဟာရမန်ဂမၠိုၚ် ပ္ဍဲသ္ကုတ်ဒိုဟ်အဂၞဲအာရှဝွံ ဟိုတ်နူဒှ်ဘာသာတြေံတြဟ်မွဲတုဲ စိုပ်လုပ်စခိုဟ်ကွေံရ။ အ္စာနာဲပါန်လှ ကေၚ်ဟီုလဝ် ‘သက်သဳလိက်တၞံဟွံမွဲမ္ဂး ဝေါဟာ (ဂလာန်ဘာသာ) တအ်ဂှ် ဒှ်သာဓကခိုဟ်အိုတ်ရ’ အာယုက်ဝေါ ဟာရလ္ၚဵုဂမၠိုၚ် ဂၠိုၚ်ကဵုလ္ၚီသၞာံ ဒှ်မာန်ရောၚ်။ ဥပမာ ဟိုတ်နူဝေါဟာရမ္ဂး ကြုၚ်တုဲ မူလဒေသမန်ပိုဲဂှ် ဒှ်လဒေါဝ်ဍုၚ် ကြုက်တေံရောၚ် သာ်ဝွံ အ္စာဝၚ်ဂမၠိုၚ် ဓမံက်ပတိတ်တဴမာန်ရဟွံသေၚ်ဟာ၊ ဂလာန်ဂှ် ဍာံစၟတ်တဴမ္ဂး ဝေါဟာမန်မ္ဂး ကြုၚ်ဂှ် မၞုံတဴကဵုအာယုက် (၃၀၀၀) သၞာံပြၚ်ကၠုၚ်ယျ ကဠောမန်တအ်၊ သဘဴအရေဝ်ခြာမ္ဂးဂှ် နူမွဲဘာသာကဵု မွဲဘာသာ ကၠောံဍအာညးသ္ကံမာန်ဂှ် ဒှ်ဓမ္မတာရ၊ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် ဝေါဟာရလ္ၚဵုတအ်ဂှ် ဟိုတ်နူစၠောံရမျာၚ်ဟွံလောဲသွာ တုဲ အတိုၚ်ဝေါဟာရတြေံဂှ်ဟေၚ် သှ်ၜေက်ကၠုၚ်မံၚ်ရ၊ ပယိုက်ဂမၠိုၚ်တုန် ဝေါဟာရမန် မၞုံတဴကဵု ရမျာၚ်ၜတံဂှ်ရောၚ်။
ပၞောဝ်ဝေါဟာရမန် မဒက်ပ္တန်လဝ် နကဵုဗျဉ်ၜမန်တံဂှ် ဗွဲမဂၠိုၚ် ဂွံဆဵုညာတ်တဴ မအရေဝ်ကြိယာ ကေုာံ မနာမ်တအ်ရ၊ ဝေါဟာမကြိယာ မပ္တံ ၜံၚ် (ၜံၚ်သၠးကောန်-ၜံၚ်ပၟတ်) ၜိၚ်-ၜုၚ်-ၜဵု-ၜံက်-ဗၜူ ဂမၠိုၚ်တံဂှ် ဒှ်ဂလာန်ဝေါ ဟာတြေံတြဟ်တုဲ မၞုံတဴကဵုအာယုက် ဂၠိုၚ်ကဵုလ္ၚီသၞာံရ၊ အာယုက်ဝေါဟာတံဂှ် သ္ပတံနူမန်ပိုဲ လုက်စုက်ကဵုပၟတ်ဍာ် တဵုပလုတ်စလေပ်တေံလေဝ် ဒှ်မာန်တဴရ။ မအရေဝ် မပ္တံ ၜိုဟ် (သြိုဟ်) စ္ၜုဲစ္ၜော်၊ ၜူမာဲတံဝွံ ဒှ်ဂလာန်ဝေါဟာ သ္ပတံနူမန်ပိုဲ လုပ်ကၠုၚ်အဝေါၚ်ယေန်သၞာၚ်(ဝါ) လုက်စုက်ကၠုၚ်ကဵု အခိုက်ကၞာရှေ်သှေ်မွဲမွဲ(ဝါ) မၞုံတဴကၠုၚ်ကဵုဘာသာ မအဲပရဲမွဲမွဲရောၚ်၊ သၟာၚ်နူဂှ်ပၠန် ဝေါဟာမပ္တံကဵု ၜး (ဗၠးၜး) ၜက် (သှေ်မံၚ်-လောန်အာ) ထ္ၜ-ထ္ၜး-ၜန် (မပ္တံဇုက်) ၜေဟ် (လက်ချဴ) ၜိတ် (မပ္တံသၟန်ပါၚ်) ၜေါတ် (မပ္တံမြဇြၚ်) တံဂမၠိုၚ်လေဝ် ဒှ်ဝေါဟာ ပေါရဏာံ ပေါရဒံါ မန်ပိုဲအိုတ်ရောၚ်။
ဝေါဟာရနာမ်လ္ၚဵုတံဂှ် ဒှ်ယၟုသတ်ဂြိုပ် ယၟုတၞံဆုဒုန် ယၟုစၞစသုၚ် နာနာသာ်တံလေဝ် ဂွံဆဵုညာတ်တဴရ။ ‘ၜဵု’ ဂှ် ဒှ်ပဓာန အာဟာရမၞိဟ်တံတုဲ ဝေါဟာရဝွံ သ္ပတံနူမန်ပိုဲ ရပ်စပ်စသုၚ်တဴ ‘ၜဵု’ လေပ်ဂှ် ဝေါဟာရတံဂှ် မံက်ကၠုၚ်ရ။ (တၚ်စၟတ် – ဝေါဟာဒမၠေံဂှ် ဒၞာဲဂွံမိက်သ္ဂး၊ ဥပမာတုန် ပ္ဍဲဍုၚ်သိၚ်ဃဵုဝွံ ၜဵုဂှ် ဒှ်ဝေါဟာရ မလွဳၜံၚ်စရ) မန်ခေတ်တမၠာ တေံ သွက်ဂွံတိုပ်ဒေပ်စၞလံလံတုဲ နကဵုအာရီုအဗၚ်ၜဵု ကၠောန်တဴ ‘ၜိုၚ်’ မပ္တံၜိုၚ်ဖျုန်၊ ၜိုၚ်ကနာနာသာ်အိုတ်ရ။ ယၟုသၞေဝ်ကေဝ် မပ္တံကဵု ၜဲ-ၜဴ၊ ၜၚ် (ဒုန်)၊ ၜုက်၊ ၜံက် (တဝ်) ထၜိုတ် ယၟုသတ်ဂြိုပ် မပ္တံကဵု ၜိုၚ်(ဒြာဲ) ခၜဵု-ၜိုပ်တံဂှ် ဒှ်ဝေါဟာရမူလမန်ပိုဲဇေတ်တ်အိုတ်ရ။ တိဍာ်အာရှ လ္ပာ်ဒိုဟ်အဂၞဲဝွံ တၞံၜဝ်ဂှ် ဒှ်ဒၞာဲမူလဒေသတုဲ ဝေါဟာမန်မ္ဂး တၞံၜဝ်၊ ဇုက်ၜဝ်၊ လေံၜဝ်တံဂှ်လေဝ် ဒှ်ဝေါဟာမန်ပိုဲဍက်က်ရောၚ် ထေၚ်ကေတ်ရ။ ဝေါဟာမပ္တံကဵု က္ၜၚ်၊ ၜါ (ဂၞန်) ၜိဳ (ကြုၚ်) ၜိၚ် (ကိစ္စတရဴဍာ်) ကေုာံ ၜဵုတအ်ဂှ်လေဝ် ဒှ်ဝေါဟာ မဆေၚ်စပ်ကဵု တရဴဍာ် (ဝါ) ဒှ်ဂလာန်မန်ပိုဲ အာကၠုၚ်သုၚ်စောဲလဝ် လက်ထက်ပရေၚ်ဗၞိက်တရဴဍာ်တြေံတေံဟေၚ်ရောၚ်။
သၚ်္ကေတဂကူမန်ပိုဲဝွံ ဒှ်သၟိၚ်ၜိုပ်ထဝ်ရောၚ်၊ ယၟုမ္ဂး ၜိုပ်ဂှ် စာ်စ္ဍးအာနူဗျဉ်ၜတုဲ ချူဟီုဟွံဂွံရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ သ္ပတံနူမန်ပိုဲ ရှေ်သှေ်ကၠုၚ်မံၚ်ၜိုပ်ဂှ် ရမျာၚ်ဗျဉ်ၜဂှ် က္တဵုဒှ်ကၠုၚ်မံၚ်တုဲတုဲရ။ ဂုဏ်စရာဲအသဝ်ဂစေံၜိုပ်ဂှ် ဒှ်သတ်မဂၚေၚ်စ ပ္ဍဲဍာ် (ဍာ်မ္ဂးဂှ် ဒှ်လမျီုသတ်တံ) ဒှ်သတ်မၞုံကဵုကျာ်သြဳ မၞုံတဴအရံၚ်နာနာ မပ္တံသာ်ထဝ် (ဂကူဇေတ်သၠုၚ်ပြဲ) တရဴဂၠိၚ်သ္ၚောဲ ပဝ်ယာန်အာမာန် (အဲလွဳခိုဟ်) ဒၟံၚ်တဴကဵုသကအ် လ္ၚောဝ်ပြဝါ (ညဳသာဒှ်မွဲ) တရဴဒဵုဍာ်ကျာ ဂၚေၚ်ပဝ်အာမာန် (သၟဟ်ရထဇၟာပ်အရာ) ဒှ်သၚ်္ကေတညာဏ်ပညာ မပ္တံမြဴသာ်ဝွံ ဂိုၚ်ကေတ်အဓိပ္ပါယ်ဂမၠိုၚ်ဝွံတုဲ ဂကူဂစေံသၟိၚ်ထဝ်ဂှ် မန်ပိုဲတအ် သ္ပစၞးဂကူတုဲ ရှေ်သှေ်ကၠုၚ်ဒၟံၚ် ဒဵုကဵုလၟုဟ်ရောၚ်။
ရံၚ်အာကဵုဂလာန် မသ္ဂးကၠုၚ်တုဲတေံဖအိုတ်မ္ဂး ဗျဉ်ၜမန်ဂှ် ဒှ်အက္ခရ်မထီုဗးလဝ် ရာဇဝၚ်မန်မွဲပ္ၚံက်တုဲ ပ္ဍဲအရာဂၠိုက် ဂၠာဲ လမာဲထကဵု အခိုက်ကၞာပြဝေဏဳမန်တြေံ ဝၚ်အက္ခရ်မန်တြေံတအ်မ္ဂး ဗျဉ်ၜဝွံ ဒှ်အထံက်အပၚ်ခိုဟ်မွဲရ၊ ပ္ဍဲအရာ ပြသနာမ္ဂး အက္ခရ်မန်တြေံ မကၠုၚ်နူလဵုရောဂှ် ဗျဉ်ၜဝွံ ဒှ်သက်သဳခိုၚ်ကၠိုက်မွဲဒၞာဲရ၊ ဂုဏ်နူဂှ်ရ သရုပ်ကၠေံမ္ဂး ဗျဉ်ၜဂှ် ဒှ်အက္ခရ်ကွက်တဲ အ္စာကၞေဟ်မန်ပိုဲ မူလမူလဳတုဲ စကာကၠုၚ် အကြာ (၅-၆) ဗွဝ်ကၠံအေဒဳတေံရောၚ် စၟတ်ကေတ် မာန်ရ။ ဗျဉ်ဝွံ နွံတဴကဵု သတ္တိရမျာၚ်တၟေၚ်တၞဟ်ခြာတုဲ ဟိုတ်နူကဵုရမျာၚ်ဂကူညးတၞဟ်ဓလီုဖဍိုက် ဟွံဂွံလောဲလောဲ ဂှ်ရ ဒှ်ကၠုၚ်ဒၟံၚ်ဂုဏ်ဖဵု ကုကောန်ဂကူမန်(ဝါ) ကုလိက်ပတ်မန် စဵုကဵုတ္ၚဲဏံရ ဟွံသေၚ်ဟာ။
ဂလာန်ဒုၚ်ဂုဏ် ။ ။ လိက်ပရေၚ်ဝွံ ဟိုတ်နူအခက်အခုဲ (font) ကောန်ပျူတာတုဲ အက္ခရ်ဗီုပြၚ်လိက်တၟံ လိက်သံသကြိုတ်ဂမၠိုၚ် ပတိုန်ထ္ၜးကဵုဟွံမာန်ဂှ် အေၚ်ဒုၚ်အိုတ်ညိ။