နာဲသက်လောန်

ဗစိုပ်သၟတ်တၠကၞေဟ်ဂမၠိုၚ် သီုညးမဒါန်လိက်ဂမၠိုၚ်

ပ္ဍဲခေတ်ပိုဲတ္ၚဲဏအ်ဂှ် ယြဴညးမွဲ ဂွံလေပ်လိက်ဂတဵုဇၞော် ဗၞတ်ဂစိုတ်စှ်တုဲဂှ် ဟီုစ ညးဂှ် လေပ်လိက်မန်ရ။ ဗွဲစၟတ်မ္ဂးဂှ် ဗၞတ်လိက်ဂတဵုဇၞော်ဂစိုတ်စှ်ဂှ် ဒှ်ဆအဆံၚ်ကောန်ၚာ် ဗၞတ်တန်မူလဟေၚ် တုပ်ညဳကဵု အဆံၚ် “အသုံးလုံး” ပ္ဍဲဘာသာဗၟာဂှ်ရ။ လေပ်တိုန်လိက်ဂတဵုဇၞော် ဗၞတ်ဂစိုတ်စှ်ဂှ်တုဲ သၟတ်မန်ပိုဲဝွံ လ္ၚဵုဇၞော်ကဵုစိုတ်ဆာန်ဂကူ သီုဝါသနာကဵု လိက်ပတ်ဂှ်ဒှ်တုဲ ဍေံတအ်ရပ်ကၞေဟ် ချူတိုန်လိက်ရ။ ပရေၚ်ပရောနာနာ မပ္တံပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်၊ ပရေၚ်ပညာ၊ ပရေၚ်ထတ်ယုက်၊ ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ်တအ်ဂှ်ကီု ပရောဗဟုသုတတၞဟ်ဟ်သာ် သီုလိက်ကၠာဲဘာသာတအ်ဂှ်ကီု ဍေံတအ်ချူဇန် ကၠာဲပ္တိတ်တိုန် ဂွံညာတ်ကေတ်ဂှ် ဂပ်ဝ်မိပ်စိုတ်ထိုၚ်သး ဂပ်ဝ်ကဵုဒြဟတ်စိုတ် ကုဍေံတအ်ဗွဲမလောန်ရ။ မွဲဒမြိပ်မဂွံမိပ်စိုတ်ဂှ်ဟေၚ် ကုလိက်မန် ဍေံတအ်မချူမဇန် မကၠာဲပ္တိတ်တအ် ဒဒှ်ရမယုတ်ဒေက် အောန်တဴကဵု စရာဲဍာ်ဒကေဝ်လိက်ဂှ် ဂွံညာတ်ကေတ်ပၠန်တုဲ ဒှ်ဒဝိၚ်ဇၞော် သွက်လိက်ပတ်မန်ပိုဲ အနာဂတ်ဂတရ။
စပ်ကဵုဝေါဟာရလိက်ပတ်ပိုဲမန် မယောၚ်ယာလီုလာ်ဒၟံၚ်ဂှ်တုဲ ညးမဂွံထံက်ထ္ၜး စဳပျးကဵုသၟတ်တၠကၞေဟ်တအ်ဂှ် နွံအောန်တဴ ဗွဲမလောန်ရ။ ဆအဲဂွ္ပံသ္ပစိုတ်ညာတ်ကေတ်ဂှ် အ္စာဗညာသာၚ်မန် (ကွာန်ကအ်ဗိန်) မွဲဟေၚ် ဗိုၚ်ပလေဝ် ထံက်ထ္ၜးစဳပျးကဵုဒၟံၚ်သၟတ်တအ် ဗၞတ်ညိညရ။ သၟတ်မန်ပိုဲတၠကၞေဟ်တအ် မဒးဆဵုညာတ်ဒၟံၚ် အခက်ခုဲ တၚ်ဝါတ်ဂါတ် စပ်ကဵုလိက်ပတ်မန် တ္ၚဲဏအ်ဂှ် တၞဟ်နဒတဲကဝါ် ထ္ၜးဂၠံၚ်ပၠတရဴ ကုသၟတ်တၠကၞေဟ်တအ်ဂှ် တာလျိုၚ် သဇိုၚ်ဝေါန်ဝွံ ကၠုၚ်စိုပ်ဒၟံၚ် လ္တူပၞးညးမလေပ်လိက်မန် ဆိုက်က်ဗ္ဒက်က်တအ်ဂှ်ရောၚ် အဲမိက်ဂွံဟီုရ။ တၠပညာလိက်ပတ်မန် ခမဳ ခရှ်တအ် ဂွံညာတ်တဴ သၟတ်တၠကၞေဟ်တအ် မကွာ်တဝါ်ဟွံဓဝ် နလဂါံမဇုဲဇာဲ မဂါဲဝါဲဒၟံၚ်ဂှ် ဂွံညာတ်တုဲ သြဝ်လ္ပဗန်တဲ ရံၚ်ဗဵုတဴ ဒဒိုက်သၞာဍေံတအ်ညိအဴ။ သြဝ် လ္ပပကၠေံမဇ္ဇျှဟ်ဥပေက္ခာညိအဴ။ သြဝ်ဗိုၚ်ထ္ၜးဂၠံၚ်ကဵုဍေံတအ်ညိအဴ။ သြဝ်ဗိုၚ်ပလေဝ်ပဓဝ်ကဵု လအာတဝါ်ဍေံတအ်အိုတ်ညိအဴ။ ဇကုသၟတ်တၠကၞေဟ်တအ်ဂမၠိုၚ်ကီုလေဝ် လ္ပစွံဓဝ်မာနအိုတ်ညိ။ ညးရ ထံက်ထ္ၜးစဳပျးကဵုဇကုမ္ဂး သြဝ်ကတ်လ္ၚတ်အာတုဲ နစိုတ်ထၟိက်မပြဲဟေၚ် ဖျဝ်သူစရိုတ်တုဲ ဒၞါဲဇကု မဗၠေတ်မှာတအ်ဂှ် သြဝ်ပလေဝ်အာဗိုန်န်အိုတ်ညိအဴ။
ပ္ဍဲလိက်ဂျာနေဝ်မဂ္ဂဇြေန်မန်ဂမၠိုၚ် မပ္တိတ်တရးဒၟံၚ် ခေတ်တ္ၚဲဏအ်ဂှ် အဲဂွံဆဵုညာတ်ဒၟံၚ် တၟေၚ်လက်သန်ပရေအ်ပရေအ်မွဲ သွက်လိက်ပတ်မန်ပိုဲ မဂွံလီုလာ်အာရ။ တၠကၞေဟ်ညးမချူလိက် တအ်ဂှ်လေဝ် သီုဟွံသ္ပစိုတ်မွဲသာ် ချူတဴလဝ် ဗၠေတ်တ်မှာမှာတုဲ ညးမဒါန်လိက်တအ်ဂှ်လေဝ် ၜိုန်မဒုၚ်လဝ်ယၟုညးမဒါန်လိက် ၜိုန်မကေတ်လဝ်တာလျိုၚ် မဒါန်လိက်ဂးကီုလေဝ် သီုဟွံဂွံစၟတ်ဒါန်တဴမွဲသာ် (ဝါ) စၟတ်ဒါန်ဟွံလေပ်အိုတ်ဂှ်ဒှ်တုဲ တက်တရးပ္တိတ်ဒၟံၚ် အတိုၚ်မဗၠေတ်မှာ တအ်ဂှ်ရ။ ပ္ဍဲလိက်မန်တ္ၚဲဏအ် ဒၞါဲမယောၚ်ယာ မလီုလာ်ဒၟံၚ်တအ်ဂှ် ညာတ်ဒးတုဲ မံၚ်ဟွံမာန် ဂွိၚ်ဖေက်လိက်မန်လီုအာ ဓဝ်ဒဝိၚ်ဒဝါဲစံၚ်တူဂှ် ဗတိုက်စိုတ်အဲတုဲ အဲမဒးချူတဴ လိက်ဏအ်မွဲပိုဒ်ရောၚ်အဴ။
သၟတ်တၠကၞေဟ်တအ်ဂမၠိုၚ်ဂှ် ပ္ဍဲဝေါဟာရမန်မွဲမွဲ မအခဝ်ဒုၚ်ဂတဂှ် မူအခဝ်မွဲမဒှ်ဍာံစၟတ်ဂှ် ကေတ်ဟွံဒး ချပ်ဟွံဒးတုဲ နိဿဲကဵုရမ်သာၚ်အရေဝ် ကေတ်ဗက်အတိုၚ်ရမ်သာၚ်အရေဝ်တုဲ ပွမချူတဴဒၟံၚ် နကဵုအခဝ် (ဟ) ဂှ် ဒှ်တဴလက်သန်လိက်မန် မလီုလာ်ရောၚ်။ ကာလပိုဲမဟီုအရေဝ်မန်ဂှ် ၜိုန်ရပိုဲဟီုတဴနကဵုရမ်သာၚ်(ဟ) ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ်ကီုလေဝ် ကာလချူလိက်မန်ဂှ် အခဝ်မဒုၚ်ဂတဝွံ ညးဟွံချူတဴ နကဵုအခဝ် (ဟ) မွဲလှေ်ရောၚ်။ နအခဝ်(ဟ) မဒုၚ်ဂတတုဲ မချူတဴဂှ် ဝေါဟာရသာ်ဂှ် ပ္ဍဲလိက်ပတ်မန်တြေံ အဲဟွံကေၚ်ညာတ်ဏီရ။ ပွမချူတဴ နကဵုအခဝ် (ဟ) ဂှ် ပ္ဍဲခေတ်တ္ၚဲဏအ် ညးချူ အဲချူ ချူဂၠိုၚ်တိုန် ဂၠိုၚ်တိုန်ဒၟံၚ်ဂှ် ဒှ်လက်သန်လိက်မန်လီုလာ် လက်သန်ဟွံခိုဟ်သက်က်ရ။ ဂျာနေဝ်တေံကီု ဂျာနေဝ်ဏအ်ကီု၊ မဂ္ဂဇြေန်တေံကီု မဂ္ဂဇြေန်ဏအ်ကီု၊ လိက်ပရိုၚ်တေံကီု လိက်ပရိုၚ်ဏအ်ကီု၊ ပ္ဍဲလိက်ပရိုၚ်ဂျာနေဝ် မဂ္ဂဇြေန်မန်တ္ၚဲဏအ် သီုဖအိုတ်တအ်ဂှ် ယဲအခဝ် (ဟ) ဏအ် က္တဵုဒှ်ထၞေန်စပ် ကၠောအ်သၞာန်ဒၟံၚ် အလုံအိုဿီုရောၚ်။
ဒးထံက်ထ္ၜးပယိုဂ်ဍေံညိညမ္ဂး-
(၁) ဟလိုၚ်လဵု။ (၂) တၟာဟလိုၚ်။ (၃) ဇၞော်ဟဍၚ် ခိုဟ်ဟဍၚ်။ (၄) ဟဍိုက်ဟရိုက်။ (၅) က္တဵုဟရိုၚ်။ (၆) ဟပၠောပ်။ (၇) ယဲဟဝက်ဟလိၚ်။ (၈) ဍာ်ဟဍိုဟ်။ (၉) ဟဂှ်။
• (က) စပ်ကဵုမပ္တံ ‘ဟလိုၚ်လဵု’ ၊ ‘တၟာဟလိုၚ်’ တအ်ဂှ် သြဝ်ဂိုၚ်သမ္တီလဝ် ဝေါဟာရ (၃) ပိမ ဗွဲသၟဝ်ဝွံညိ။
(၁) ဂၠိုၚ်။ (၂) ဂလိုၚ်။ (၃) ဂမၠိုၚ်။
ပၞောဝ်ဝေါဟာရပိမဝွံ ‘ဂၠိုၚ်’ဂှ် ဒှ်ဝေါဟာရတမ်တုဲ ‘ဂလိုၚ်’ကေုာံ ‘ဂမၠိုၚ်’ တအ်ဂှ် ဍေံပၟဝ်တရးတိတ်ကၠုၚ် နူဝေါဟာရ ‘ဂၠိုၚ်’ ဝွံရ။ ဗီုဍေံပၟဝ်တိတ်တုန် ကုဝေါဟာရ ‘ဂၠိုၚ်’ ဂှ် ကၟက်လ ( -ၠ) ဂှ် ပရးထောံကၠေံတုဲ ဒှ်ကၠုၚ်ဝေါဟာရ ‘ဂလိုၚ်’ဝွံရ။ ‘ဂမၠိုၚ်’ပၠန်ဂှ်လေဝ် ပ္ဍဲဝေါဟာရ ‘ဂၠိုၚ်’ဂှ် အခဝ် (မ) မွဲ လုပ်အာအဒေါဝ် ဗွဲဒဒှ် (infix) တုဲ ဍေံဒှ်ကၠုၚ်ဝေါဟာရ ‘ဂမၠိုၚ်’ ဝွံရောၚ်။ သီုဝေါဟာရပိမဝွံ ဍေံဒးနွံကဵုအခဝ် (ဂ) ဖအိုတ်ရ။ အခဝ် (ဟ) ဟွံမွဲဟေၚ်ရောၚ်။ ညံၚ်ဂွံသောၚ်ကၠး ဒးကဵုအဓိပ္ပါယ်ဗတ်ဗၟာမ္ဂး —
ဂၠိုၚ် (ကြိယာ) များသည်။/(နာမဝိသေသန) များသော။
ဂလိုၚ် (နာမ်) အများ။/ (ကာရိုက်ကြိယာ) များစေသည်။ တိုးစေသည်။ တိုးများအောၚ် လုပ်သည်။
ဂမၠိုၚ် (ပစ္စည်း) ဗဟုဝုစ်ကိန်းပြစကားလုံး။ အများကိန်းပြစကားလုံး။
နရမ်သာၚ်အရေဝ်ဂှ် ၜိုန်ရပိုဲဟီု မပ္တံ ‘ဟလိုၚ်လဵု’၊ ‘တၟာဟလိုၚ်’ ‘ဟလိုၚ်ပ္တိုန်ၚုဟ်’ ကီုလေဝ် ကာလပိုဲချူလိက်မန်ဂှ် ပိုဲဒးချူတဴ ‘ဂလိုၚ်လဵု’၊ ‘တၟာဂလိုၚ်’၊ ‘ဂလိုၚ်ပ္တိုန်ၚုဟ်’ ဟေၚ်ရောၚ်။ ပွမချူတဴဒၟံၚ် ဗၠေတ်တ် နကဵုအခဝ် (ဟ) ဂှ် ဝေၚ်ပါဲအိုတ်တုဲ သြဝ်မၚ်မွဲအာ နလအာလိက်မန် အိုတ်ညိအဴ။
ဂလိုၚ်လဵု – ဘယ်လောက်။ ဘယ်လောက်များများ။
တၟာဂလိုၚ် – အများကြီး။
ဂလိုၚ်ပ္တိုန်ၚုဟ် – စျေးတၚ်သည်။ စျေးနှုန်းတိုးမြှၚ့်သည်။
• (ခ) သၟတ်တၠကၞေဟ်တအ် လၟုဟ်ချူဒၟံၚ် ‘ဟဍၚ်’ ပ္ဍဲမပ္တံ ‘ဇၞော်ဟဍၚ် ခိုဟ်ဟဍၚ်’ ဂှ် ဟွံဒးရးပၠန်ရ။
ပ္ဍဲလိက်ပတ်မန်တြေံ မပ္တံဇာတ်မသုန်ကၠံမသုန်စှော် (ကျာ်ဇၞော်အစွောံ) မချူခၞံလဝ်ဂှ် ညးချူတဴ ‘က္ဍၚ်’ ရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ သြဝ်ချူတဴ ‘ဇၞော်က္ဍၚ် ခိုဟ်က္ဍၚ်’ညိ။ အဓိပ္ပါဲဗတ်ဗၟာ (ကြီးလေကောၚ်းလေ) မဒှ်ရ။ ညးလ္ၚဵု လၟုဟ်ချူဒၟံၚ် ‘ခ္ဍၚ်’ လေဝ်နွံရ။ ‘ခ္ဍၚ်’ဝွံလေဝ် ဒးရးဒၟံၚ်ကီုရ။ ပွမချူတဴ နအခဝ်(ဟ) ဂှ် သြဝ်ဝေၚ်ပါဲအိုတ်ညိ။
• (ဂ) စပ်ကဵုမဟီုဒၟံၚ် ‘ဟဍိုက်ဟရိုက်’ဂှ် ပ္ဍဲဇာတ်မသုန်ကၠံမသုန်စှော် (ကျာ်ဇၞော်အစွောံ) ဂှ် ညးချူတဴ ‘ပ္ဍိုက်ဂရိုက်’ ရ။
ကုဝေါဟာရ “ပ္ဍိုက်ဂရိုက်”ဏအ်ဂှ် ဒးပါ်ကရေက်ထ္ၜးကဵုညိမ္ဂး ဍေံပံၚ်ပကောံဖျပ်လဝ် ‘ပ္ဍိုက်’ကေုာံ ‘ဂရိုက်’ ရ။ ‘ပ္ဍိုက်’မ္ဂးဂှ် နကဵုလျိုၚ်ဇြိုၚ်ၚ် ပ္ဍိုက်စုတ်လဝ်မ္ဂးရ၊ အဓိပ္ပါယ်ဗၟာတုန် ‘ဖိသည်’ မဒှ်ရ။ ‘ဂရိုက်’မ္ဂးဂှ် ဗတ်ဗၟာ ‘လှုပ်သည်’/ ‘လှုပ်ခါသည်’ မဒှ်ရ၊ ဒရိုက်/ဓရိုက်လေဝ် လဆောဝ် ဂွံညာတ်ကေတ်ကီုရ။ လ္တူက္ဍိုပ်ဇကုဂှ် ညးပ္ဍိုက်စုတ်လဝ် နလျိုၚ်ဇြိုၚ်ၚ်မွဲမ္ဂး ဂိဇြိုၚ် မံၚ်ဝါတ်ဗီုလဵုဂှ် ချပ်ဗ္စာရံၚ်ညိ။ ဃောမဂိဇြိုၚ် မံၚ်ဝါတ်ဒၟံၚ် ဗွဲမလောန်ဂှ် သီုထပ်ဂရိုက်စုတ်ပၠန်မ္ဂး ဒဒိုက်ဝေဒနာဂှ် ဂိဇြိုၚ်လောန်က္ဍၚ် ဒုၚ်ဒဝ်ဟွံမာန်ရောၚ် ဟွံသေၚ်ဟာ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ အဓိပ္ပါယ် “ပ္ဍိုက်ဂရိုက်”/ “ဟီု ပ္ဍိုက်ဂရိုက်” မ္ဂးဂှ် ဟီုတဴဒဵုကဵုညးမွဲ ဂိသ္ကေဝ်ဒုၚ်ဒဝ်တဴ ဟွံမာန်မဒှ်ရ။ ဗတ်ဗၟာတုန် ‘မခံမရပ်နိုၚ်အောၚ် ပြောသည်’/ ‘ ပြောဆိုဖိနှိပ်သည်’/ ‘စော်ကားသည်’ သာ်ဝွံ မဒှ်လအာအဓိပ္ပါယ် ဝေါဟာရ ‘ပ္ဍိုက်ဂရိုက်’ ဝွံရ။ ပွမချူဒၟံၚ် နကဵုအခဝ်(ဟ) ‘ဟဍိုက်ဟရိုက်’ မ္ဂးဂှ် ဟွံဂပ်ဝ်ရောၚ် ဂပ်ဝ်သမ္တီညိ။ ယဝ်ချူတဴဒၟံၚ် ‘ဟဍိုက်ဟရိုက်’မ္ဂး လိက်မန်လီုအာရောၚ်။ ‘ပ္ဍိုက်ဂရိုက်’ ဟွံသေၚ်သာ်ဂှ် ‘ပ္ဍိုက်ဒရိုက်’ ဟေၚ် ဒးချူရောၚ်။ ညးလ္ၚဵုလေဝ်ချူတဴ ‘ထ္ဍိုက်ဂရိုက်’ ရ။
• (ဃ) စပ်ကဵုမဟီုဒၟံၚ် ‘က္တဵုဟရိုၚ်’ မ္ဂးဂှ်ပၠန် ဝေါဟာရ ‘ဟရိုၚ်’ ဝွံ မူအဓိပ္ပါယ်ဍေံရော?
ဟိုတ်နူချူလဝ်နအခဝ် (ဟ) တုဲ ဝေါဟာရဝွံ ဍေံစှေ်ကၠုၚ်နူလဵုဂှ်ကီု မူအဓိပ္ပါယ်ဍေံကီု ဟွံမံက် ဟွံကၠး ဟွံပြာကတ်ရ။ ဗွဲစၟတ်တုန် ပိုဲဒးချူတဴဍေံ နကဵုအခဝ် (ဂ) မဒှ် ‘ဂရိုၚ်’ ရောၚ်။ ဝေါဟာရ ‘ဂရိုၚ်’ဝွံ ဍေံပၟဝ်တိတ်ကၠုၚ် နူကဵုဝေါဟာရ ‘ဂြိုၚ်’ ရောၚ်။ ‘ဂြိုၚ်’ ဂှ် ဒှ်ပိုတ်ကြိယာမွဲတုဲ မၞုံအဓိပ္ပါယ်ဗတ်ဗၟာ ‘ရယ်သည်’ / ‘ရယ်မောသည်’ ရ။ ပ္ဍဲဝေါဟာရ ‘ဂြိုၚ်’ ဂှ် ကၟက်ရ (ြ- ) ဝွံဂှ် ပရးထောံမ္ဂး ဍေံပြံၚ်ဒှ်ကၠုၚ် ပိုဒ်နာမ်မွဲ ‘ဂရိုၚ်’ တုဲ မၞုံအဓိပ္ပါယ်ဗတ်ဗၟာ ‘ရယ်ခြၚ်း’/ ‘အရယ်’ ရ။ ‘ဂြိုၚ်’ ကေုာံ ‘ဂရိုၚ်’ ဝေါဟာရ ၜါဏအ်ဂှ် ဒှ်ဝေါဟာရကောဒေံမသ အဓိပ္ပါယ်ဆက်စပ် ကြပ်ဒၟံၚ်ရၚ်သ္ကအ်ရောၚ်။ ဒဒှ်ပိုဒ်ကြိယာကဵု ဒဒှ်ပိုဒ်နာမ် ဆဝွံညိဟေၚ် ဗွဲယၟုသဒ္ဒါမတၟေၚ်အာရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ‘က္တဵုဟရိုၚ်’ နကဵုအခဝ် (ဟ) ဂှ် လ္ပချူ အိုတ်ညိ ဟဂပ်ဝ်ချူရ။ ပိုဲဒးချူတဴ ‘က္တဵုဂရိုၚ်’ နကဵုအခဝ် (ဂ) ရောၚ်။ ‘က္တဵုဂရိုၚ်’မ္ဂးဂှ် မၞုံအဓိပ္ပါယ် ‘သ္ပတဴ ညံၚ်ဂွံမိပ်ဂြိုၚ်ဝေၚ်’၊ ဗတ်ဗၟာတုန် ‘ရယ်ရႊၚ်ဖွယ်လုပ်သည်’/ ‘ဟာသပြောသည်’/ ‘တဟားဟား ရယ်စရာပြောသည်’ မဒှ်ရ။
သၟာၚ်နူ ‘က္တဵုဂရိုၚ်’တုဲ ဝေါဟာရတၞဟ်ဟ် မပံၚ်ဖျပ်လဝ်ကဵု ‘ဂရိုၚ်’ဂှ် မပ္တံ ‘သ္ပဂရိုၚ်’/ ‘သ္ပဂရိုၚ်စရဵု’ (ပြက်ရယ်ပြုသည်)၊ ‘ဟီုဂရိုၚ်’/ ‘ဟီုဂရိုၚ်ပွေၚ်’ (ရယ်ဖွယ်ပြောသည်၊ အပျော်သဘော ရယ်ရႊၚ် လှောၚ်ပြောၚ်သည်)၊ ‘ဂရိုၚ်ဂအီ’ (အရယ်အပြုံး) သာ်ဝွံတအ် မၞုံတဴအိုတ်ရ။ ပ္ဍဲဝေါဟာရဏအ်ဂှ် “ဂရိုၚ်” ဝွံ ပိုဲဒးချူတဴ နကဵုအခဝ် (ဂ) ဟေၚ်၊ သြဝ်လ္ပချူတဴ ‘ဟရိုၚ်’ နကဵုအခဝ် (ဟ) အိုတ်ညိအဴ။ ‘ဂရိုၚ်’ ကဵု ‘ဂြိုၚ်’ ဂှ် ဒှ်အခဝ် (ဂ) ဟေၚ်၊ အခဝ် (ဟ) ဂှ် ဟွံသၞောဝ် ဟွံစပ်ကဵုဍေံသက်က်ရောၚ် သြဝ်ဂပ်ဝ်သမ္တီအိုတ်ညိအဴ။
• (ၚ) စပ်ကဵုမဟီုဒၟံၚ် ‘ဟပၠောပ်’ဂှ် ဗက်ရမ်သာၚ်အရေဝ်တုဲ ချူတဴဒၟံၚ်သီုအခဝ် (ဟ) ဂှ် ဟွံဒးရး။
အခဝ် (ဟ) ဝွံဂှ် ပိုဲဟွံဒးကေတ်ဍေံမွဲသာ် ဒးပလှ်ပ္တိတ်ထောံဍေံတုဲ ဒးချူတဴ ‘ပၠောပ်’ ဟေၚ်ရ။ ဝေါဟာရ ‘ပၠောပ်’ ဏအ်ဂှ် ဍေံစှေ်ကၠုၚ်နူလဵုရောဟီုမ္ဂး ဍေံကၠုၚ်နူဝေါဟာရ ‘လုပ်’/ ‘လောပ်’ ရ။ ‘လုပ်’/ ‘လောပ်’ ဂှ် ဒှ်ကြိယာသုဒ္ဓတုဲ မၞုံအဓိပ္ပါယ်ဗတ်ဗၟာ ‘ဝၚ်သည်’ ရ။ ပ္ဍဲဝေါဟာရ ‘လုပ်’/ ‘လောပ်’ ဂှ် စုတ်ကေတ်အခဝ် (ပ) နဒဒှ်အခဝ်ဒုၚ်ကၟက်တုဲ အခဝ် (လ) ဝွံဂှ် ဒှ်အာကၟက်လ( -ၠ ) တုဲ ဍေံပြံၚ်ဒှ်ကၠုၚ် ကြိယာကရိုတ် (causative verb) ‘ပၠုပ်’/ ‘ပၠောပ်’ ဝွံရောၚ်။ ‘ပၠုပ်’/ ‘ပၠောပ်’ ဂှ် မၞုံအဓိပ္ပါယ်ဗတ်ဗၟာ ‘သွၚ်းသည်’ရ။ ဒးစကာထ္ၜးကဵု ဝါကျဥပမာမွဲမ္ဂး “အပေါတ်ဂှ် ပၠောပ်ထောံပ္ဍဲသ္ၚိညိ” (ထိုပစ္စည်းကို အိမ်ထဲသွၚ်းလိုက်ပါ)။ ‘ပၠုပ်’ လေဝ် ချူဂွံကီုရ။ အခဝ် (ဟ) ဝွံဂှ် ပိုဲဟွံဒးကေတ်ဍေံ သက်က်ရောၚ် သြဝ်ဂပ်ဂဝ်သမ္တီညိအဴ။
• (စ) ‘ယဲဟဝက်ဟလိၚ်’ ဂးတုဲ ဂွံဆဵုကေတ် ဝေါဟာရတၟေၚ်မွဲ ပ္ဍဲမဂ္ဂဇြေန်လဂါံအာဇာနဲရ။ အခဝ်ဒုၚ်ဂတဂှ် မဒှ်မူရောဂှ် ညးချူလိက်ကေတ်ဟွံဒးတုဲ ဗက်ကဵုရမ်သာၚ်အရေဝ်တုဲ ချူလဝ် နကဵုအခဝ်(ဟ) ‘ဟဝက်ဟလိၚ်’ မ္ဂးရ။ ညးမဒါန်လိက်ဂှ်ကီုလေဝ် ကေတ်ဟွံဒးကီုတုဲ ဟွံပလေဝ်စၟတ်ဒါန်မွဲသာ်ရ။ ဣဝွံလေဝ် ဒှ်တဴလက်သန် လိက်မန်လီုလာ်ရ။
ချူလဝ်နကဵုအခဝ်(ဟ) ‘ဟဝက်ဟလိၚ်’ မ္ဂးဂှ် ဗဵုစပရေအ်ကွေံကွေံရ။ ဗွဲစၟတ်တုန်ဂှ် ပိုဲဒးချူတဴ ‘ဗွက် ဇမၠိၚ်’ ရောၚ်။ ‘ဗွက်’ကဵု ‘ဇမၠိၚ်’ ဝေါဟာရၜါမ ပံၚ်ဗစပ်လဝ်ရ။ ‘ဗွက်’ဂှ် ဒှ်ပိုဒ်နာမ်မွဲရ၊ ဍေံစှေ်ကၠုၚ် နူဝေါဟာရ ‘ဗက်’ မဒှ်ပိုဒ်ကြိယာဂှ်ရ။ ‘ဇမၠိၚ်’ ဂှ် ဒှ်ပိုဒ်နာမ်မွဲ သီုဒှ်ပိုဒ်နာမဝိသေသနမွဲရ၊ ဍေံစှေ်ကၠုၚ် နူဝေါဟာရ ‘ဂၠိၚ်’ မဒှ်ပိုဒ်ကြိယာဂှ်ရ။ မွဲနဲတုန် ပ္ဍဲဝေါဟာရ ‘ဗက်’ မဒှ်ပိုဒ်ကြိယာဂှ် ကွက်စုတ်ကၟက် (ဝ) တုဲ ဍေံပြံၚ်ဒှ်ကၠုၚ် ပိုဒ်နာမ် ‘ဗွက်’ဝွံရ။ ဝေါဟာရ ‘ဂၠိၚ်’ မဒှ်ပိုဒ်ကြိယာဂှ်ပၠန် အခဝ် (မ) မွဲ လုပ်အဒေါဝ် (infix) တုဲ ဒၞါဲအခဝ်(ဂ) ဂှ် အခဝ် (ဇ) လုပ်စၞးတုဲ ဍေံပြံၚ်ကၠုၚ် ဒှ်ပိုဒ်နာမ် ‘ဇမၠိၚ်’ရ။ ညံၚ်နဲဏအ်ကီု ဝေါဟာရ ‘ဂၠေံ’/ ‘ဂၠေအ်’ (တိုသည်) ဂှ်လေဝ် ပြံၚ်ဒှ်ကၠုၚ် ‘ဇမၠေံ’/ ‘ဇမၠေအ်’ (တိုသော) ရ။ ဣဝွံ နဲပြံၚ်လှာဲအာ အခဝ်တၟေၚ်မ္ဂးရ။ ‘ယဲဗွက်ဇမၠိၚ်’မ္ဂးဂှ် အဓိပ္ပါယ်ဗတ်ဗၟာ ‘နာတာရှည်ရောဂါ’ ရ။ ‘ဗွက်ဂၠိၚ်’ လေဝ် ပိုဲမန်တအ် စကာဒၟံၚ်နွံရ။ ဥပမာ- ‘ယဲဏအ်ဟွံဗၠးလောဲလောဲ ဗွက်ဂၠိၚ်ကွေံရ’ (ဤရောဂါသည် လွယ်လွယ်နှၚ့်မပျောက်ဘဲ တကယ်တာရှည်နေပြီ။) ပသဇိုၚ်ကဵုရမ်သာၚ် အရေဝ်သၟးတုဲ ချူတဴဒၟံၚ် နကဵုအခဝ် (ဟ) သာ်ဏအ် ဂၠိုၚ်တဴမ္ဂး လိက်မန်ပိုဲ ကြက်လီုလာ်အာရောၚ်ဂှ် သြဝ် ကဵုဂွံတဴဓဝ်သတိလၟိုန်အိုတ်ညိအဴ။
• (ဆ) စပ်ကဵုမဟီုတဴဒၟံၚ် ‘ဍာ်ဟဍိုဟ်’ ဂှ်လေဝ် ကာလချူမ္ဂး ဟွံဂပ်ဝ်ချူတဴ နအခဝ် (ဟ) ရ။ ဒၞါဲအခဝ် (ဟ) ဂှ် မူအခဝ်လဵုမွဲ ပိုဲသ္ဂောံချူစကာရော?
ကာလဟီုအရေဝ်ဂှ် ပိုဲဟီုဒၟံၚ် ‘ဍိုဟ်’ ပ္ဍဲမပ္တံဝေါဟာရ ‘ဍိုဟ်ကေက်’တအ်ဂှ်ရ။ ပ္ဍဲလိက်ပတ်မန်တြေံ တအ်ဂှ် ညးတမၠာချူတဴ ‘သ္ဍိုဟ်’ ရ။ ‘ဍိုဟ်ကေက်’ ဂှ်တုန်လေဝ် ညးချူတဴ ‘သ္ဍိုဟ်သ္ကေက်’ ရ။ ‘ဍိုဟ်’/ ‘သ္ဍိုဟ်’ ဂှ် ဒှ်ပိုဒ်ကြိယာမွဲရ။ ‘သ္ဍိုဟ်’ဂှ် ပြံၚ်ဗဒှ်ပိုဒ်နာမ်မ္ဂး အခဝ် (မ) လုပ်အာအဒေါဝ် (infix) တုဲ ဒှ်ကၠုၚ် ‘သမ္ဍိုဟ်’/ ‘သမ်ဍိုဟ်’ ရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ နရမ်သာၚ်အရေဝ်ဂှ် ၜိုန်ရပိုဲဟီုဒၟံၚ် ‘ဍာ်ဟဍိုဟ်’ ကီုလေဝ် ကာလချူလိက်ဂှ် ပိုဲဒးချူတဴ ‘ဍာ်သမ်ဍိုဟ်’ ရောၚ် သြဝ်ဂပ်ဂဝ်သမ္တီအိုတ်ညိအဴ။ ‘ဍိုဟ်’/ ‘သ္ဍိုဟ်’ ဂှ် မၞုံအဓိပ္ပါယ်ဗတ်ဗၟာ ‘ပါးနပ်သည်’ တုဲ ‘ဍာ်သမ်ဍိုဟ်’ မ္ဂးဂှ် မၞုံအဓိပ္ပါယ်ဗတ်ဗၟာ ‘ပါးနပ်မှု’/ပါးရည်နပ်ရည်’ မဒှ်ရ။ လ္ပချူတဴ ‘ဍာ်ဟဍိုဟ်’ညိ။ သြဝ်ချူတဴ ‘ဍာ်သမ်ဍိုဟ်’ အိုတ်ညိအဴ။
တုပ်နဲသာ်ဏအ်ကီု ပိုဲဟီုဒၟံၚ် ‘ဒိုဟ်’ ဂှ်လေဝ် ညးတမၠာတအ်ချူတဴ ‘သ္ဒိုဟ်’ ရ။ ပြံၚ်ဗဒှ်ပိုဒ်နာမ်မ္ဂး အခဝ်(မ) လုပ်အဒေါဝ်တုဲ ဒှ်ကၠုၚ် ‘သမ္ဒိုဟ်’/ ‘သမ်ဒိုဟ်’ ရ။ ဥပမာ- ‘မၞိဟ်သမ်ဒိုဟ်’ (လူမိုက်လူအ) ရ။ မွဲဝေါဟာရပၠန် ပိုဲဟီုဒၟံၚ် (ကတောဝ်) ‘ဍိုၚ်’ ဂှ်လေဝ် ညးတမၠာချူတဴ ‘သ္ဍိုၚ်’ ရောၚ်။ ‘သ္ဍိုၚ်’ဂှ် ဒှ်ပိုဒ်ကြိယာမွဲတုဲ မၞုံအဓိပ္ပါယ်ဗတ်ဗၟာ (နား) ‘ပၚ်းသည်’ ရ။ ပြံၚ်ဗဒှ်ကၠေံ ပိုဒ်နာမ်မ္ဂး အခဝ်(မ) လုပ်အဒေါဝ်တုဲ ဒှ်ကၠုၚ် ‘သမ္ဍိုၚ်’/ ‘သမ်ဍိုၚ်’ (နားပၚ်းသော၊ နားပၚ်းသူ၊ ၚပၚ်း) ရ။ ဣဝွံလေဝ် ဂပ်ဝ်သမ္တီလဝ်ညိအဴ။
• (ဇ) စပ်ကဵုမဟီုတဴဒၟံၚ် ‘ဟဂှ်’ ဂှ်လေဝ် ကာလချူမ္ဂး ညံၚ်ဂွံဒှ်မအခဝ်ဍာံပြဂှ် သြဝ်စွံသတိ ချူအိုတ်ညိအဴ။
ဥပမာ-
“ဍေံလေဝ်ဟွံမၚ်အဲ ဍေံအာထောံဟဂှ်ၝာဲ။” (ဗၠေတ်)
“ဍေံလေဝ်ဟွံမၚ်အဲ ဍေံအာထောံလက်ဂှ်ၝာဲ။” (ဒး)
မဟီုတဴဒၟံၚ် ‘ဟဂှ်’ ဒၞါဲသာ်ဏအ်ဂှ် ကာလချူမ္ဂး ဒးချူတဴ ‘လက်ဂှ်’ ရောၚ် သြဝ်ဂပ်ဂဝ်သမ္တီလဝ်ညိအဴ။
ဥပမာ-
“ဗှေ်အာဖျာဟာ။ ဟဂှ်တှေ် ရာန်နၚ်ကဵုအဲ သ္ၚုမွဲကလတ်ညိ။” (ဗၠေတ်)
“ဗှေ်အာဖျာဟာ။ သာ်ဂှ်တှေ် ရာန်နၚ်ကဵုအဲ သ္ၚုမွဲကလတ်ညိ။” (ဒး)
မဟီုတဴဒၟံၚ် ‘ဟဂှ်’ ပ္ဍဲဒၞါဲသာ်ဏအ်ဂှ် ကာလချူမ္ဂး ထေက်ကဵုဒးချူတဴ ‘သာ်ဂှ်’ ရောၚ် ဂပ်ဂဝ်သမ္တီရ။
အရေဝ်စပ်အာတုဲ မိက်ဂွံဗကန်ဏာ မွဲသာ်ပၠန်ရ။ ပိုဲမဟီုဒၟံၚ် နကဵုအခဝ်(အ)ဂှ်လေဝ် ကာလချူလိက်မ္ဂး မူအခဝ်မွဲ သ္ဂောံချူဂှ် သြဝ်စွံသတိကီုညိအဴ။
ဥပမာ-
“အဠက်လေဝ် အဖက်နွံ၊ အကဝ်လေဝ် အဖဝ်နွံ။” (ဗၠေတ်)
“ကမၠက်လေဝ် အဖက်နွံ၊ အကဝ်လေဝ် အဖဝ်နွံ။” (ဒး)
“ထဴကဵုအဠဴ ဗာ်ကၠ။” (ဗၠေတ်)
“ထဴကဵုကမၠဴဗာ်ကၠ။” (ဒး)
(မတ်) ‘ကၠက်’ (မျက်စိကန်းသည်) ဂှ် ဒှ်ပိုဒ်ကြိယာမွဲတုဲ ပြံၚ်ဗဒှ်ပိုဒ်နာမ်မ္ဂး ဒှ်ကၠုၚ် ‘ကမၠက်’ (ၚကန်း) ရောၚ်။ ညံၚ်နဲသာ်ဂှ်ဟေၚ် ‘ကၠဴ’ (အ,သည်) ဂှ် ဒှ်ပိုဒ်ကြိယာမွဲတုဲ ပြံၚ်ဗဒှ်နာမ်မ္ဂး ဒှ်ကၠုၚ် ‘ကမၠဴ’ (ၚအ) ရောၚ်ဂှ် သြဝ်ဂပ်ဂဝ်သမ္တီအိုတ်ညိအဴ။
ဗွဲရမျှာၚ်ကျဝ်၊ နအခဝ် ‘ဟ’ ၊ ၜိုန်ရဟီုကၠာ။
အိုဿီုဝေါဟာ၊ ပ္ဍဲဘာသာမန်၊ ချူပၠန်ဍေံတၟေၚ်။
အခဝ်ဒုၚ်ဂတ၊ လ္ပချူ ‘ဟ’ ညိ၊ ဒမၠိပါဲဝေၚ်။
အခဝ်သၟာၚ်ဟေၚ်၊ တၟေၚ်နူ ‘ဟ’ ဂှ်၊ ဗှ်ဂၠာဲချူအာ။

နအခဝ် ‘ဟ’ ၊ ပွမချူဂှ်၊ ဒှ်ပလီုလိက်မန်။
မၞိဟ်ချူဂၠိုၚ်ပၠန်၊ လက်သန်လီုလာ်၊ တဝါ်တ္ၚဲဏအ်။
သြဝ်မၚ်မွဲအဴ၊ ဗ္ဂဵုတဴလိက်ပတ်၊ ဟိုဲသၟတ်မန်တအ်။
သ္ဂောံတန်ဂၠိၚ်လအ်၊ ရန်တၟအ်ကဵုဆာဲ၊ စရာဲလိက်မန်။

တၠကၞေဟ်ဂမၠိုၚ်ကီု ညးမဒါန်လိက်ဂမၠိုၚ်ကီု ဒၞါဲဇကုဟွံတီဂမၠိုၚ် နွံကၠုၚ်မ္ဂး တၞဟ်နဂွံသၟာန်သၟုက် ကေတ်အရီုဗၚ်မာန် ဒးကေတ်လဝ်အဆက်ကဵု ညးမလေပ်ဂၠိုၚ်နူဇကုတအ်ဂှ်ရောၚ်။ ပိုဲဒ္ဂေတ်မၚ်မွဲတဴ သာ်ဏအ်မာန်မ္ဂးဟေၚ် စရာဲဍာ်ဒကေဝ် လိက်ပတ်မန်ခေတ်ပိုဲဏအ် ဍေံဂွံသၠုၚ်ဂေါဝ် ရာၚ်ဆာဲတိုန်မာန်ရောၚ်။