လညာတ်သ္ရဳဂၠိပ်၊ ဗညာတၞိင်

ဂကူဗၟာတံဂှ် နူတမ်ဝါဒိတေံ ဒှ်ဂကူကျပၞာန် နူဍုင်ကြုက်တုဲ ဂြိပ်ဒဴစိုပ်ကၠုင်တိဍာ်မန်ရ။ ဆဂး ဟိုတ်နူဒ္ဂေတ်စရိုတ် စိုတ်ဓါတ်ကြာန်ဓမာန်တုဲ ဒၞာဲဍေံတံစိုပ် ချပ်ပၠံင်ၜး ဂြပ်ညးတၞဟ်တံသၟးရ။ ဂကူဗၟာတံ စိုပ်ကၠုင်တိဍာ်မန် ဍုင်ဗၟာလၟုဟ်ဏံတုဲ ဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ် ဆဵုဂဗကဵုဂကူပျူတံရ။ ဂကူပျူတံဂှ် ပ္တန်လဝ်ဍုင်ဇၞော်ဇၞော် ဗီုရာဇဋ္ဌာနဳဟၟဲတုဲ ဍုင်ဍောတ်ဍောတ် (city state) ဟေင် ပ္တန်လဝ်နွံရောင်ဂးရ။

လက်ကရဴဏံ စိုပ်ၜိုတ်ဗွဝ်ကၠံ (၉) ဂှ် နူအေန်ပါရာနာန်စော (Nan chao) တံ ကၠုင်ဗ္တိုက်တုဲ ဂကူပျူတံ ဒးဂြိပ်ဒဴပြးဇးတုဲ ဂြိပ်စိုပ်အာလ္ပာ်ဒၞာဲဂကူမရမာ (မျာန်မာ) တံ မံင်တန်တဴဂၠိုင် လ္ပာ် (တကောင်း) တေံရ။ ဂကူပျူတံ ၜိုတ်သှ်ေဂှ် ပ္တန်ကွာန်လၟိဟ်ကဵုစှော်တုဲ မံင်တန်တဴအိုတ်ရ။ အခိင်ဂှ် ပျူတံ ဒးပံင်ဖက်နှဴရဴကဵုဗၟာတုဲ ဒှ်အာဗၟာ ဗွဲမဂၠိုင်ရ။ ကၞောတ်တဲ ပျူကဵုဗၟာ ထုဲနှဴရဴ စဵုကဵုရုဲဟွံဒးတုဲ ဂကူပျူတံ ဒးကၠေံကၠက်အာအိုတ်ရ။

အခိင်လၟုဟ်မဂး အ္စာဝင်ဗၟာတံ လီဠာန်ဒၟံင် ပျူလေဝ်ဗၟာ ဗၟာလေဝ်ပျူဂးတုဲ ဂကူဗၟာတံဂှ် ညံင်ရဴဒှ်ဒၟံင် ဂကူလုပ်စိုပ်တိဍာ်ဍုင်ဗၟာလၟုဟ် ကိုပ်ကၠာအိုတ်၊ ဒှ်ဂကူတမ်မူလ ပ္တန်လဝ်ဍုင် ပတၠဍုင်ကၠာအိုတ်မွဲတၠရ။

ဟိုတ်နူဗၟာတံ နှဴရဴအာကဵုဂကူပျူ (ဝါ) ဂကူပျူတံ ဆီနှဴဒှ်အာဗၟာတုဲ ဇြဟတ်ဗၟာတံ ဇၞော်တိုန်မွဲအသိင်ဓဝ်ရ။ ဗၟာတံ ဇြဟတ်ဇၞော်တိုန်တုဲ ပ္တန်ကၠုင်ဍုင်နန် ဗွဲမတုပ်သၟဟ်ကဵု သၟိင်ဨကရာဇ်ကြုက်တံ ပ္တန်ဍုင်ပ္တန်နန် တိုန်ပသၟိင်ကီုရ။ ဗၟာတံ ပကောံဇြဟတ်တုဲ လက်ကရဴဏံ ဂၠာဲကၠုင်သၞကဵုဂကူမန် ဗတိုက်ဍုင်သဓီုရ။ ဍုင်မန်သဓီု ဒးကျဗြီုအာတုဲ တၠပညာမန် တၠကွတ် ပါန်ပုတ် ပါန်ခဳ ပါန်တၟံ နာနာသာ်တံဂှ် သၟိင်အနဝ်ရထာ ရပ်ကေတ်ဏာ ဍုင်ပုကာံတေံဖအိုတ်ရ။

ဒးဟီုဍန်ဍန်မဂး ကၞောတ်တဲ ဗတိုက်သီကေတ်ဍုင်မန် ဟံသာဝတီ၊ ဖာသီ၊ မုတ္တမအိုတ်အးရ။ နူဂှ်တုဲ ဂကူမန် ဒှ်အာဂကူဗၟာဂၠိုင်ဂၠင်ရ။ အခိင်ဗၟာတံ ဇၞးပၞာန်တေံဂှ် ဍေံတံရပ်ဂွံ သဂံင်ကျပၞာန်တံမဂး ဍေံတံကော်စ  “ဍိက်ဂၠုဲပၞာန်” ဒးဒုင်စကာ အတိုင်အမိင်သၟိင်ဨကရာဇ်ကၠာတေံ ဇက်ပၞာန် ဗတိုက်ပၞာန်ရ။ ဍေံရပ်စကာကဵုအာဂတ ယိုက်ဇွောံမ၊ ကဵုဒုင်ချိုတ်မုက်ပၞာန်ဂတအိုတ်ရ။

ဗၟာတံ သီဂွံဍုင်မန်တုဲ ပကောံဇြဟတ်ဗၟာ၊ ဇြဟတ်မန်ၜါ ပထောံမွဲတုဲ အာဗတိုက်ဍုင်သေံပၠန်ရ။ သီဂွံဍုင်သေံ ဇျင်မာဲ ဇျင်ရာဲလံလရ။ လက်ထက်အံင်ဇေယျကဵု ကောန်အံင်ဇေယျ သေန်ဖျူယှေန်တံ အာဗတိုက်ဍူင်ဒျူဒျာပၠန်။ လက်ကရဴဏံ အာဗတိုက်ဍုင်ရခေင်တုဲ သီဂွံဍုင်ရခေင်ပၠန်။ ဆဂး ဂကူရခေင်တံဂှ် ညးတံ ဒုင်ဂိုင်ကေတ်လဝ် “ဝါဒရက္ခိတ- ဝံသာနု (ဝါ) ဝါဒမင်မွဲဂကူ” တုဲ ဂကူရခေင်တံ ဒှ်အာဂကူဗၟာ အောန်နူဂကူမန်တံ ဒှ်အာဂကူဗၟာရ။ ဂကူရခေင်တံဂှ် ဆအယာံမာတ် ယိုက်ဂၠေင်သဇိုင်ဝန် ဒုင်ကာသၟိင်ဗၟာသၟးရဂၠိုင်။

လက်ကရဴဏံ ရးသေံဇၞော်ဂှ် ၜိုန်ရမံင်တန်တဴကၠုင် နကဵုအခေါင်ကံကုသဵုဇကု ဇကုဖန်ဖက်ကေတ် သၟဝ်အင်္ဂလိက်တံကီုလေဝ် ပတေဟ်အရေဝ်အံင်သာန်တုဲ ထပက်လိက်ကသုက်ပေန်လုင် မိက်ဂွံမံင်ပံင်ဖက်နှဴရဴကဵုဗၟာ ကေတ်သၠးပွးနူအင်္ဂလိက်မွဲစွံဂးရ။ ဗီုပြင်အုပ်ဓုပ်ပိုင်ပြဳ နကဵုသၞောတ်(စောဝှာ) သၟိင်တၠနာဲဂှ်လေဝ် ပလီုပလာ်ထောံရ။

စိုပ်လက်ထက်နေဝေန်ဂှ် ဗၟာတံ သီုဟွံဒးဗတိုက်ကဵုလွဟ်မွဲသာ် ထၜးဟိုတ် လုပ်လၞိန်ဗပိန် ရဲကောန်မျူနေတ်ကြုက်တံတုဲ ဖျေံဒပ်ပၞာန် ရးသေံဇၞော်တုဲ သီထောံဍုင်သေံဇၞော်တံရ။ ဂကူသေံဇၞော်တံ နူဘဝ မံင်တန်တဴကၠုင်ကဵုသၟိင်တၠနာဲ (စောဝှာ) ဂှ် လက်ထက်နေဝေန် ပလီုပလာ်ကၠေံဖအိုတ်တုဲ သၟိင်စောဝှာတံဂှ်လေဝ် နေဝေန် ရပ်စုတ်သ္ၚိစာတ်မွဲတုဲမွဲတုဲ ဒးချိုတ်အာပ္ဍဲထံင် ဂၠာဲမံင်ဇွဟွံဆဵုစဵုတ္ၚဲဏံရ။

စနူလက်ထက်နေဝေန်ဏံတုဲ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာဂှ် ၜိုန်ရဒုင်ယၟု ပစၞးဂကူဗၟာကီုလေဝ် ဍာံဍာံတေံ အုပ်ဓုပ်ကၠုင်ဍုင် နကဵုသၞောတ်သၞောဝ်တၠအဝဵုပၞာန်တုဲ ဂကူတံ သီုဖအိုတ် သီုဂကူဗၟာတံ ဒးဒုင်ကၠုင်ဘဲဒဏ် ပ္ဍဵုပ္ဍိုက်ရ။ ဍာံဍာံတေံဂှ် တၠအဝဵုပၞာန်ဟီုဂှ် ဂကူဟၟဲရ။ ဍေံတံ ပကောံဂွံမၞိဟ်ဍေံ မွဲဂကောံတုဲ သီပၠံင်ကေတ်အဝဵုကၟိန်ဍုင် အုပ်ဓုပ်ပိုင်ပြဳဍုင်ရ။ ညးဍုင်ကွာန် ရဲဟွံဒုင်တဲဍေံတံ ဒစဵုဒစးတိုန်မဂး ဍေံတံ လၞိန်ဗပိန် ကဵုဒဒိုက်ပရိုက်ပျဲနာနာသာ်ရ။ ဆဂး ဍုင်ဗၟာဂှ် ဟိုတ်နူဂကူဗၟာတံ ဒှ်ဂကူလၟိဟ်မၞိဟ်လ္ပာ်ဂၠိုင်တုဲ ရဲအဝဵုပၞာန်တံဂှ် ပဒၞန်ကဵုဂကူဗၟာ (ဝါ) ဒုင်လဝ်ယၟုဂကူဗၟာတံတုဲ ဒမၠုလဝ်မတ်ညးဍုင်ကွာန် လီဠာန်အုပ်ဓုပ်ကၠုင်ဍုင်ကွာန် နကဵုသၞောဝ်တၠအဝဵုပၞာန်ပေင်ပေင် စဵုကဵုတ္ၚဲဏံရ။

နူလက်ထက်နေဝေန်ဂှ် မွဲကဆံင် ဂကူသေံဇၞော်တံဂှ် ရဲကလေင်ပလန် နကဵုဒပ်ပၞာန်ပၠန်ဂတးလေဝ်နွံ။ ဆဂး ဍေံဟွံအံင်ဇၞးကၠုင် စဵုကဵုတ္ၚဲဏံရ။ တိဍာ်သေံဇၞော်ဂှ် ဟိုတ်နူဇၞော်လှဲလးမံင်တုဲ ဗၟာတံ အာဖျေံဒပ်ပၞာန်၊ ပံက်ဘာဗတောန်ကွတ်ပၞာန်၊ သီဗၜောဝ်စုတ် ပ္ဍဲရးမာန်တလေ၊ ပါ်ထကးဆီကောန်ဂကူတံတုဲ အုပ်ဓုပ်ကၠုင်ရ။ လၟုဟ် ဇြဟတ်သေံဇၞော်တံလေဝ် ဍောတ်စှ်ေ သှ်ေဂၠိုင်နူမန်ညိဓဝ်ရ။ ဂကူသေံဇၞော် သၟတ်ဝုတ် သၟတ်ဗြဴ နှဴရဴအာကဵုဗၟာတံ ဟွံအောန်လးလးရ။

လက်ကရဴနူဍုင်ဗၟာ ဂွံသၠးပွးနူအင်္ဂလိက်တံတုဲ ဍုင်ဗၟာဂှ် ကလေင်ပ္တန်လဝ် နကဵုဇြဟတ်ဂကူ ပန်ဂကူ မတွံဂး ဂကူဗၟာ၊ ဂကူမန်၊ ဂကူရခေင်၊ ဂကူသေံဇၞော်တံတုဲ ဍုင်ဂှ် ဒုင်ယၟုဍုင်ဗၟာ၊ သၟိင်ဗၟာ၊ အလဵုအသဳဗၟာ၊ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာ ဒှ်တမ် သီုဖအိုတ်တုဲ ဒှ်အာဂြပ်ဗၟာတံဖအိုတ်ရ။ ဒၞာဲအုပ်ဓုပ်ပိုင်ပြဳဗၟာတံဂှ်လေဝ် ကၠာတဲ စွံပ္တန်လဝ် ပ္ဍဲဍုင်လဂုင်၊ လက်ကရဴဏံ လဒေါဝ်ဂြိုဟ်တိဍာ်ဍုင်ဗၟာ ပျေန်မဏာ ကော် (နေပျဳဒဝ်) ရ။

အဓိကဍေံဂှ် အဝဵုအလဵုအသဳဗၟာတံ ဂွံခိုင်ဗိုန်ဂှ် ညးတံ ဖျေံလဝ်သဇိုင်ရိုဟ်ကၞက်ဍေံ ပ္ဍဲတိဍာ် မၞုံသ္ကုတ်တိဗလး သ္ကုတ်လဒေါဝ် သကာင်၊ မဂွေ၊ မာန်တလေ၊ အညာ ကေုာံ သ္ကုတ်သၠုင်ကျာ တိဍာ်မန်တံရ။ ဗၟာတံ ဒုင်သဇိုင်ကဵုဇြဟတ်ဒၞာဲတံဂှ်တုဲ ဆက်သၠဲတိဍာ် သီဗတိုက်အာ လ္ပာ်သၟဝ်ကျာ၊ လ္ပာ်သၠုင်ကျာ၊ လ္ပာ်ပလိုတ်၊ လ္ပာ်ဗၟံက်တံဂှ် ဝင်ဍုင်ဗၟာ ချူထမံက်လဝ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ။

ဟိုတ်ဂှ်ရ မိက်ဂွံဗတိုက်သရိုဟ်တၠအဝဵုပၞာန်ဗၟာ၊ မိက်ဂွံပိုက်ကယျာကၠေံ ရိုဟ်ကၞက်တၠအဝဵုပၞာန်ဗၟာ ရဲမၞုံဝါဒသၠတိခေတ်တၟိတံမဂး ဒၞာဲရိုဟ်ကၞက်ဍေံတံခိုင် ဗွိုင်တိဍာ် သကာင်၊ မဂွေ၊ နေပျဳဒဝ်၊ အညာဒေသ ကေုာံ တိဍာ်ရာမညတံဂှ် ဒးပံက်မုက်ပၞာန် ဗတိုက်သရိုဟ်ထောံကၠာရ။ တၞံဆု ဂွံချိုတ် ဒးပိုက်ဖအိုတ်ရိုဟ်ကၞက်ရောင်။ ရိုက်ကၞက်တၠအဝဵုဂွံအိုတ် ဒးဖအိုတ်ဒၞာဲၜံင်လွဳဇြဟတ်ဍေံတံရောင်။

ညံင်ရဴရဲသ္ကုတ်သၟဝ်ကျာ ဒပ်ပလံင်၊ ကဝ်က၊ ဝ၊ ကချေင်တံ ဗတိုက်သီဂွံအာတိဍာ် ဂလိုင်လဵုကီုလေဝ် ဟိုတ်နူရိုက်ကၞက်တၠအဝဵုပၞာန်တံ လ္ပာ်လဒေါဝ်၊ လ္ပာ်သၠုင်ကျာတံ ခိုင်ကၠိုက်ဒၟံင်တုဲ ကၞောတ်တဲ ဗတိုက်ဂွံတုဲ သီဂွံတုဲ ဒးကလေင်အပ်ကဵုဍေံ နကဵုဇြဟတ်ဓရိုဟ်ကြုက်ရသေင်ဟာ။ ဣဝွံ ဒှ်ခန်လ္ၚတ်ခိုဟ်မွဲသာ်ရောင် ညာတ်ကေတ်ရ။ လ္ပာ်ရခေင်တံဂှ် ၜိုတ်ညးတံ သီဂွံလဝ်တုဲ ကြုက်ဂလိုင်လဵုကဵုဇြဟတ်ဓရိုဟ်ကီုလေဝ် ညးတံ ဟွံဒးသ္ပဂရု သ္ပကာကွေံကွေံဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ။

စၞးရဲပၠန်ဂတး သၟဝ်ကျာတံ သီဂွံအာတိဍာ် နကဵု ပြုပြေင်ပၞာန် (၁၀၂၇) ဂှ် ယဝ်ခါရ ရဲပၠန်ဂတးလ္ပာ်တိဗလး ကေုာံ သၠုင်ကျာတံ သီဂွံအာတိဍာ် သ္ကုတ်လဒေါဝ် သကာင်၊ မဂွေ၊ ဒေသအညာ၊ နေပျဳဒဝ် ကေုာံ သ္ကုတ်သၠုင်ကျာ တိဍာ်မန်ရာမညတံမဂး အခိင်လၟုဟ် ရဲတၠအဝဵုပၞာန်တံ ကလေင်ယာဍိုပ်မာန်ဏီဟာ။ ကြုက်လေဝ် ဂံင်ကဵုဒၟံင်ဇြဟတ်ဓရိုဟ်ကဵု ရဲပၠန်ဂတးတံဏီဟာ။ ရဲတၠအဝဵုပၞာန် မေန်အံင်လှာင်တံ ပါဲနူဒုင်ကျ ဒုင်ယျံက် ထံက်က္ၜံင်တုဲ ဂြိပ်အာလ္ပာ်လဵုဂွံရော။

ဒးသရောပ်ကၠေံမဂး အခိင်လၟုဟ်ဂှ် ရဲပၠန်ဂတးတံ ဒးဇွိတ်သပေါတ် စပ်ကဵုပြံင်လှာဲမူဝါဒ (Policy Shifts) မဆေင်စပ်ကဵုလုပ်ပေါဲဗတိုက်ထေက်ရ။ ဟိုတ်နူမူဝါဒလုပ်ပေါဲဗတိုက် ဗၠေတ်အာတုဲ တိဍာ်လ္ပာ်သ္ကုတ်သၟဝ်ကျာတေံ ၜိုန်ရရဲပၠန်ဂတးတံ သီဂွံကၠာကီုလေဝ် ဍေံဟွံအံင်ဇၞး ဒးပယောဂကြုက် ဗက်မုက်မွဲလ္ပာ် ပလီုပလာ်ပေါဲအံင်ဇၞး သတ်ကၟဝ်ဇဝ်ပ္ကဴပၠန်ဂတးမာန်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ဂတမတ်တုဲရ။ သဂံင်ပၠန်ဂတး ဒုင်ပူဇဴလဝ်လမျီုတံလေဝ် ဒှ်အာသၟးသၟး၊ ပၞော်ဂၠံင် ထံက်ပင်နူတိုက်လွဟ်လက်နက်နူဒပ်ဝလေဝ် ဒးကၟာတ်အာဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ။

ဂတနူဏံ ညံင်ဟွံဂွံဒှ်အာ ဗီုဂှ်ပၠန်ဂှ် ရဲပၠန်ဂတး သ္ကုတ်လဒေါဝ် သကာင်၊ မဂွေ၊ နေပျဳဒဝ်၊ ဒေသအညာ ကေုာံ သ္ကုတ်သၠုင်ကျာတိဍာ်မန်ရာမညတံ ဇြဟတ်ပၞာန် ဇြဟတ်လွဟ်လက်နက် ဇြဟတ်ပညာပၞာန်ဂတာပ်ခေတ် ညံင်ဂွံဍိုက်ပေင်ဂှ် ဂကောံပၠန်ဂတး လ္ပာ်သၟဝ်ကျာတံအိုတ်သီု ညံင်ဂွံချပ်တိုန်မာန်ဂှ် ရဲလ္ပာ်ဏံ ဒးသောင်ကလး ပၠောပၠးညးသကအ်ထေက်ရ။

ရဲပၞာန်စကစတံ လ္ပာ်သ္ကုတ်လဒေါဝ်အညာ ကေုာံ လ္ပာ်သၠုင်ကျာဏံ သရိုဟ်မဂး ရဲလ္ပာ်သၟဝ်ကျာတေံ ဟွံဒးဗတိုက်ပၞာန်ကွေံကွေံ ဂွံပေါဲအံင်ဇၞးလောဲလောဲသၟးဟွံက ကြုက်ကရေပ်လေဝ် ဟွံဒးကြေပ်၊ ကြုက်ဘလေဝ် ဟွံဒးဖေက်ရ။ ကြုက်ပၠန်လေဝ် ရဲဇၞး ဗက်စ ကျဂြိပ်ဒဴရတေဟ် ကြုက်လေဝ် ဟွံဂံင်ကရေပ် ဟွံဂံင်ဘရ။ ကြုက်ဒးသ္ပရဲဒက်မိတ်ကဵု ရဲပၠန်ဂတး ကြပ်ဗၠးၜးတံရောင် ညာတ်ကေတ်ရ။