ချူ – ကၠေင်တိ (ဒေသဗၠးၜး)

∆ ပၠန်ဂတး ခေတ်တြေံ

စနူကျပၞာန်ဗၟာအံင်ဇဲယျတုဲ မန်တအ် လုပ်ကၠုင်ပၠန်ဂတးနာနာဂှ် သ္ကိုပ်ပၞာန်တၠဗာန် ဍိုက်ဍိုပ်တုဲ နဒပ်ဍာ်၊ ဒပ်တိုက် ပၠန်ဂတးကၠုင်ပဒေသရာဇ်ဗၟာအဆက်ဆက် ဒဵုစိုပ်သ္ကိုပ်ပၞာန်ဗညာစိင် ဒဴစိုပ်ဍုင်ဒျူဒျာရ။

ပၟိက်ဟွံမိက်ဒုင်ဍိက် ပၠန်ဂတးကၠုင်ဒၟံင်ခေတ်ပဒေသရာဇ်တအ်ဂှ် ပၠန်ဂတးခေတ်တြေံ ဟီုစဂွံတုဲ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၂၄ ဂှ် ဗြိတိသျှ ကဵု ဗမာ ဒှ်ပၞာန်အလန်ပထမဂှ် မန် ကေုာံ ရခေင်တအ် ပၟိက်မိက်ဂွံတိတ်ဗၠးနူဍိက်ဗၟာတုဲ ဒုင်တၠုင်ပၞာန်အေန်ဂလိက် ဗျိတေတ်တအ်ရ။ ပၞာန်ပထမ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၂၆ တုဲဂှ် နကဵုလိက်ကသုက် ရန္တဗိုလ် အလုံနိဂီုရးဍုင်ရခေင် ကေုာံ ဍုင်မန် မွဲဒကုတ်မွဲဒကဴတအ် တိတ်ဗၠးတိတ်နူဍိက်ဗၟာ (သ္ကုတ်မတ္တမ ပါ်သၟဝ် အခိင်တေံကော် ရးတနင်္သဳ) အတိုင်ဗီုတိထ္ၜးလဝ်ဂှ် လုပ်စိုပ်သၟဝ်တဲ ဗျိတေတ်တအ်ရောင်။

ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၅၃ ဂှ် အလုံရးနိဂီုမန်မွဲ ပြံင်သၠာဲစိုပ်အာဘဝဍိက် ကုဗျိတေတ်တအ်ရ။ အတိုင်လိက်ဝင်ဗျိတေတ်တအ်ကၠုင် မန်တအ် ဒုင်တၠုင်ပၞာန်ဗျိတေတ်တအ်ဂှ်ရ ပွမပၠန်ဂတးဂှ် ပ္ဍဲဂကူမန် နမံက်မံက်ဂတဝ် ပ္ဍဲဝင်ဟွံဆဵုကၠုင် ဝင်ပၠန်ဂတးမန် ကၠေံကၠက် သိုက်သၠိင်မိပ်ဇြိပ်အာ သၟဝ်တဲဗျိတေတ်တအ် အုပ်ဓုပ်ပ္ကင်ရင်အိုတ်ရောင်။

∆ ပၠန်ဂတးခေတ်တၟိ

ကၠာကၟိန်ဍုင်ဗၟာ ဟွံဂွံဗၠးၜးဏီ ဗၟာတအ် ဒက်ပ္တန်ကၠုင် (ဒို့ဗမာအစည်းအရုံး) တုဲဂှ် မန်တအ် ဆီဇာတိမာန်ဇာတိ ကၠုတ်ပါ်ကၠုင်အကြာဍုင်ဇၞော်လ္ဂုင် စပ္တမ်နူက္ဍိုပ်သ္ကိုပ် အ္စာဖိုဝ်ချိုတအ် သ္ကိုပ်သ္ကတုဲ ၁၉၃၀ ဂှ် ဂကူမန်တအ် ဒက်ပတန် ဗော်သွးမန်အလုံဍုင်ရာမည (ရာမညတိုင်းလုံးဆိုရာမွန်အဖွဲ့ချုပ်)ရ။ ဗော်သွးဝွံ ကိုပ်ကၠာ သွက်ဂွံဇၞော်မောဝ်ပတိုန် လိက်ပတ်၊ အခိုက်ကၞာမန်ဟေင်ရောင်။

ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၄၅ ဂှ် နကဵုဗော်သွးရာမည မကၠောန်ဒၟံင် ဆပရေင်လိက်ပတ်၊ ပရေင်အခိုက်ဘာသာ ပြဝေဏဳသၟးဂှ် ဟွံရုံဂပ်၊ လပါ်ပရေင်ဍုင်ကွာန်လေဝ် ဒးကၠောန်ကီုရောင် ဖျေံကၠုင်သ္ဂုတ်သွာတ်တုဲ ၁၉၄၅ ဂိတုနဝ်ဝေန်ပါ ၉ (၁၃၀၇ ဂိတုကထိုန် ၅ မံက်) ဂှ် အစာဖဝ်ချိုဝ် ဍိုက်က္ဍိုပ်ပၠတရဴတုဲ ဒက်ပ္တန်ဗော်ပရေင်ဍုင်ကွာန်ကိုပ်ကၠာအိုတ်မွဲ ဗော်မန်ကောန်ဍုင်အရင်ရ၊ ရုင်ဂအုပ်ဂှ် စွံလဝ် ပ္ဍဲဘာလကျာ်မန် ဍုင်လ္ဂုင်ရ။ ဟိုတ်နူညးဒက်ဂကောံပရေင်ဍုင်ကွာန်သာ်ဂှ်တုဲ ညးမပါလုပ်အပ္ဍဲဗော်ဂမၠိုင် ဒးဒုင်နုက်ပတိတ် နူဗော်သွးရာမညရ။

စိုပ်သၞာံ ၁၉၄၇ ဂှ် ဖဆပလတအ် သွက်ဂွံကၠောန် သဘင်ရုဲမာဲ ကၠတ်ထဝ်ပ္တန်ဍုင်သၠးပွးဂှ် ဗော်မန်ကောန်ဍုင်အရင် ဟွံဒုင်ရုဲ ဟွံလုပ်မာဲဂှ်ရ မန်ထောန်ယျေန်၊ မန်တာန်၊ မန်ခေန်မိုင်တအ် ပါ်တိတ် ဒက်ပ္တန် ဂကောံဗော်သွးမန် (ပြည်ထောင်စုမွန်အဖွဲ့) တုဲ လုပ်ဒုင်ရုဲမာဲရ။

ပ္ဍဲပေါဲရုဲမာဲဂှ် မန်နာဲယျ၊ နာဲဗလောန်(နာဲယှိုဲကျေန်)၊ နာဲလှမိုင်၊ နာဲသာနှေန်၊ မန်သုင်ထောန်၊ မန်ၚိုဲခါင်တအ် လုပ်ဒုင်ရုဲမာဲ နကဵုပုဂ္ဂလိကကီုလေဝ် ဟိုတ်နူပျဳတူယေဝ်ဗဝ် (ပြည်သူ့ရဲဘော်)၊ ဗော်သဵုယှေဝ်လေတ်တအ် ဘပဠ စဵုဒၞာတုဲ အမာတ်မန်တအ် ဟွံဇၞးမာဲရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ နာဲဗလောန်(နာဲယှိုဲကျေန်) သ္ကိုပ်သ္ကတုဲ ဒက်ပ္တန်ဗော်သၠးပွးဂကူမန်ရ။ ပ္ဍဲအခိင် ၁၉၄၇ ဂှ် မန်တအ် ဒှ်အာ ဗော်ပရေင်ဍုင်ကွာန် ပိဗော်ဂှ် ဟိုတ်နူပရေင်ဍုင်ကွာန်ကဵုကၠုင် အခိင်အခါဂှ် ဂကူမန်ပိုဲ ဆီဇာတိ ဂကူတၠနာဲလုပ် စိုတ်ဓါတ်ၚုဟ်ကတဵုကၠုင် ပ္ဍဲလပါ်ပရေင်ဍုင်ကွာန် သၠုင်ပြဲအိုတ် ဒှ်ရောင်။

သၞာံ ၁၉၄၈ ဂိတုဇန်နဝါရဳ ၄ ဂှ် ကၟိန်ဍုင်ဗၟာ ဂွံဗၠးၜနူဗျိတေတ် ဂကူမန်တအ် ဟွံကလိဂွံအခေါင်အဝဵု တွဵုရးဍုင်ဟၟဲ မွဲသာ်ရ။ ၁၉၄၈ ဂိတုဂျူလာင် (၂၀) ဂှ် ဗိုလ်သိင်၊ နာဲပါန်သာတအ် ဍိုက်ပ်တုဲ လုပ်သီကေတ် ဗဒိုပ်ဗၠာဲသၟိင် ပ္ဍဲကွာန်ဇာသပၠင် (ထဝ်ပၠင်) ရောင်။

∆ ပၠန်ဂတး ပိုတ်တောမ်ပိုတ်တောမ်

သ္ပဟိုတ်ကဵုတ္ၚဲဂှ်တုဲ မန်တအ် ကၠောန်သ္ပကၠုင်တ္ၚဲပၠန်ဂတးလၟေင်င် စိုပ်သၞာံဏအ်မ္ဂး ရိုဟ်လၟိဟ်ပေင်ကၠုင် ဗၞတ်(၇၈)သၞာံဣရ။ အကြာအကြာ ၇၈ သၞာံဂှ် ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ်ဂှ် မံက်အာ ကၠေံအာရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၅၈ ဂိတုဂျူလာင် ဗော်ပၠတရဴဍုင်မန် ပအပ်ကၠေံလွဟ် ဗော်ဍုင်မန်တၟိ မံက်ကၠုင်ဒှ်ကၠာရ ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ် ဂကူမန် ဒှ်ပၠန်ကဵုပၞာန်တၠအဝဵု မဟာဝါဒဳဂကူဗမာဂှ် ဒဵုကဵုစိုပ် ၜိုတ် ၁၉၆၀ ဂှ် ပေါဲဗ္တိုက် ဟွံမွဲလးလးဏီရောင်။

ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၉၅ ဗော်ဍုင်မန်တၟိ ဒေါံပန်ပှော်ကု ပၞာန်ဗၟာရ၊ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ်ဝွံ ပၞာန်ဗၟာတအ်  ရပ်ကေမ်ဇျှာပ်လဝ်ဝါဒမဟာဂကူ သီုတြးလဝ်ဝါဒ “မွန်ပြည်သစ်ပါတီ လက်နက်ကိုင်လမ်းစဉ်ကို စွန့်လွှတ်ပြီး တရားဥပဒေဘောင်အတွင်းသို့ ဝင်ရောက်လာခြင်း” ရ။ ဂွံပၠန်ဗ္တိုက်သၞဂှ် ဒှ်အာအဖဝ်အဖက်တုဲ ဒပ်သၟးနွံ ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ်ဂှ် ဒေါံဇူအာမွဲကာလပၠန်ရ။

လွဟ်ပိုဲ နွံသ္ကေမ်တဲပိုဲ ပိုဲဟွံသၠးကၠေံ ၜိုန်က္ညာင်ဒၟံင် ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ် ပိုဲဟွံဒေါံကီုလေဝ် ညံင်ရဴ သတ်တဲစွံလဝ်ပ္ဍဲထါင်ဂၠိက်တုဲ ထ္ၜးဗီုတက်ဒၟံင်လက်ပၠုဲကီုရ။ “မြဂှ် ဟွံထကေက်ဒၟံင်လၟိုန်န်မ္ဂး နှိင်ခြပ်ဟေင်ရ” ဗီုဂှ်ကီု ဒပ်ပၞာန်ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ် ရမျှာင်လွဟ်သနာတ်သ္ၚိတ်ဇြအာမ္ဂး သ္ဂံင်ကၠေံ၊ ဗိုလ်/ဗညာအိုတ် ပၠံင်လွဟ်ဒှ်နှိင်ခြပ် ဟေင်ရ။

အခိင်ဒေါံဇူပန်ပှော် ၁၉၉၅ ဂှ် ကောန်ပၞာန်ပါလုပ် ၇၈၆၀ တၠ (အတိုင်သက်သဳစၟတ်သမ္တီပၞာန်တၠအဝဵုနဝတ) ဟိုတ်ပရေင်ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ် ဟၟဲတုဲ ဗီုညးကဵုညး ကၠေံကၠက်ဒေါံဇူအာဂှ် ဒဵုကဵုသှ်ေလၟိဟ် ဗၞတ်ၜိုတ် ၁၅၀၀ ဟေင်ရောင်။ ဝင်ပၠန်ဂတးခေတ်တၟိ ၁၉၉၅ တုဲဂှ် ဒှ်အာပၠန်ဂတးရပ်ကေမ်ဇျှာပ်လဝ်လွဟ် ရမျှာင်လွဟ်ပၠန်ဂတးဂှ်သုန် ပွပၠန်ဂတးဂှ် ဒှ်အာပိုတ်တောမ် ပိုတ်တောမ် ဟီုစဂွံရ။

∆ စိုပ်အခိင်ထပ်လံင်စဝ်ဗပေင်ဒြဟတ်ပၠန်ဂတးဇဳဒိုဟ်ဂံင်င်ဣရ

သၞာံ ၂၀၂၁ တၠအဝဵုပၞာန်တအ် သီအဝဵုအာဏာ ကြာန်ဓဇန်ကဵုညးဍုင်ကွာန် ပၞာန်ပ္ဍဲဍုင် ကၠောံထၞာန်အာ အလုံကၟိန်ဍုင်ရ။ ကောန်သၟတ် ဂျဳဇြိတ်တအ် ဂၠောဲဇက်ကတ်ကွက်ပၞာန် ပၠန်ကဵုတၠအဝဵုဂှ် ဇၟာပ်ဌာန် တၟံရးကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ။ ပတှ်ေကေတ်ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ်ဂှ်ရ ဂၠောဲဇက်ကၠုင် သ္ပပဓါန်ကဵု တိုင်ခဳဂကူတုဲ ကောံကလောံကၠုင် ပ္ဍဲဌာန်ပၠန်ဂတးတိဍာ်ဗၠးၜးအိုတ်ရ။ ဇၟာပ်ပ်ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ်ကောန်ဍုင်အရင်တအ် ဒုင်တၠုင် စဳပျးကၠုင် ပၠတရဴကၠုင် မံက်က်ဂတဝ်ဂတဝ်လေဝ်နွံ အောပ်ပ်မာမာ ဒမၠုက်တုဲ ပတပ်ကၠုင်ဂၠံင်အိုတ်ဂှ်ရ ရမျှာင် ပွပၠန်ဂတးကုမဟာဝါဒဳတၠအဝဵုပၞာန်လေဝ် ဒှ်ကၠုင်မွဲပၠောပ် ဒးဒက်ပ္တန်ကၟိန်ဍုင်ဖေတ်ဒရေဝ်မှ ပြသၞာကၟိန်ဍုင်ဂှ် သောင်က္လးမာန်ရောင်ဂှ် ဒှ်ကၠုင်မွဲရမျှာင်တုဲ ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ်နာနာဂှ် လုပ်ပုန်ပၠန်ဒၟံင်ကု ပၞာန်ဖေတ်သေတ်မေန်အံင်လှာင် ဂြုဂြုအိုတ်ရ။

အလန်ဏံ ပိုဲဟွံပုန်ပၠန်မ္ဂး သရိုဟ်ဖျေံဘုံလွဳမာန်ပၞာန်တၠအဝဵုဏံဟွံမာန်မ္ဂး ဘဝဍိက်ပၠက်ဂကူဂှ် သှ်ေခက် သွက်ဂွံတိတ်ဗၠးဂှ် လအ်လကာဖာပၠန်ရ။ ဗီုအခိင်တ္ၚဲဏံ ပၠန်ဂတးဒၟံင် ကုပၞာန်မေန်အံင်လှာင်၊ သၠေက်ဒၟံင်ဒပ်မေန်အံင်လှာင်၊ ပန်ဖျေံဒၟံင်ပၞာန်သၞတၠအဝဵုတအ်ဂှ် ဂွံညာတ်ကေတ်ဒၟံင် ဂွံဆဵုကေတ်ဒၟံင် အလုံရးနိဂီုမွဲရ။ ပၞော်ယီုတၠအဝဵုပၞာန်ဂှ် ကြပ်ကၠက်ဒၟံင်အိုတ်ဣရ၊ စိုတ်ဓါတ်ဗ္တိုက်ပၞာန် အပ္ဍဲဒပ်မေန်အံင်လှာင်ဂှ် ကၠေံကၠက်ဒၟံင်အိုတ်တုဲ အင်္ဂဒပ်ပၞာန် (စစ်အင်္ဂါစဉ်) သ္ဂောံပေင်ဂှ် စဵုကဵုဒးဗဂပ်ဖျပ် ဗပေင်ဒၟံင်ကောန်ပၞာန်တၟိတၟိ နကဵုနဲကဲအဓမ္မရ။

ပွမကေမ်ဇျှာပ်လဝ် လိက်အုပ်မသၠေက်သရိုဟ် သၞောဝ်၂၀၀၈၊ ရပ်လဝ် ဝါဒမဟာဂကူ၊ ကညာင်ကရေဲ ဟပၠောပ်ဒၟံင်လမျီု ကုကၠချိုတ်တ် နကဵုပေါဲရုဲမာဲဂှ် ဖံက်တိတ်အိုတ်ညိ၊ ပၠန်ဂတးအိုတ်ညိ။ ကုညးမပူဗိုင် ကေမ်ဇျှာပ်လဝ် လိက်အုပ်သရိုဟ်ဟ်၂၀၀၈ ကီု၊ ကဵုဒၟံင်ဒြဟတ်ကုဝါဒမဟာဂကူဂွံဆက်တန်အာဍာ်ဇမၠိင်ကီု၊ ကၠချိုတ်တ် ညံင်လမျီုဂွံလုပ် ပါလုပ် ပ္ဍဲပေါဲရုဲမာဲတအ်ကီုဂှ် ဒှ်ညးမစာန်စးကဵုပၟိက်ညးဍုင်ကွာန်တအ်ရောင်။ ဒှ်သာ်ဂှ်ရ ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ် ညံင်သ္ဂောံအံင်ဇၞးဂှ် “လံင်စဝ်ဗပေင်ဒြဟတ်ပၠန်ဂတးဇဳဒိုဟ်ဂံင်င်”မ္ဂး ဗၠးၜးဂကူ ဨကန်ကလိဂွံရောင်။