နန်တၠနာဲ
စပ်ကဵုပေဲါရုဲမာဲတုဲ မိက်ဂွံချူဏာလိက်ပရေၚ် ပရောဒဒှ်ကၟိန်ဍုၚ် သ္ၚိရေၚ်ကၟေၚ်ဆက် သေံ ကေုာံ အိန္ဒိယတအ်ရ။ ဗီုပြၚ်လဵု ကၟိန်ဍုၚ်ညးတအ် ဒ္ဂေတ်ဝါဒဒဳမိုဝ်တုဲ ညးတအ်စွံစိုတ် လ္တူညးဍုၚ်ကွာန်၊ သွာၚ်ပၞာန်ညးတအ် နဲကဲလဵု အုပ်ဓုပ်ဖန်ဇန်မံၚ် ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်ဂှ် မိက်ဂွံချူပ္တိုန်ထ္ၜး နကဵုလိက်ပရေၚ်ဝွံရအဴ။
ကၟိန်ဍုၚ်သမ္မတ အိန္ဒိယ
ဍုၚ်အိန္ဒိယဂှ် ဒှ်ဍုၚ်ဒးမံၚ်လဝ်သၟဝ်တဲ ညးသၠဲတိဂကူအၚ်္ဂလိက် ဗီုကၟိန်ဍုၚ်ပိုဲဏံကီုရ။ ညးတအ် ဒ္ဂေတ်ဗက်သၞောတ် ပါလဳမာန် (Westminster) ရ။ သ္ကိုန်ဝန်ဇၞော်ကၟိန်ဍုၚ်ဂှ် ရုဲစှ်ကေတ် ပ္ဍဲကဵုပါလဳမာန်ကၠတ်ထဝ်တုဲ ဗော်ကလိဂွံမာဲဂၠိုၚ် အိုတ်ဂှ် ဂွံဒှ်သ္ကိုပ်ဝန်ဇၞော်ရ။ ပရေၚ်ရုဲစှ်သမ္မတဂှ် ညးတအ် ဖန်လဝ် ပ္ဍဲကဵုဂကူဗွဲမဂၠိုၚ်ဇဳ သ္ဂောံဒှ်အာသမ္မတ အလန်ညးကဵုညးအိုတ်ရ။ ဒှ်ကၟိန်ဍုၚ် အခေါၚ်ခိုဟ်မွဲရ။ လၟိဟ်မၞိဟ် (၁၃၀၀) ပြကောဋိကိုတ် မဒှ်တုဲ ရုဲစှ်လဝ် ကၠတ် ထဝ်အမာတ် (၉၀၀) တၠ သွက်ဂွံဖန်ဇန်အုပ်ဓုပ်အာ ကၟိန်ဍုၚ်ရ။
အရေဝ်ဘာသာ (၁၂၀၀) ဂကူပြၚ်နွံတုဲ မပ္တံပရေၚ်ရှေ်သှေ် ဘာသာအခိုက်ကၞာလေဝ် နွံဂၠိုၚ်ကဵုဇဳသာ်အိုတ်ရ။ ဆဂး ကၟိန်ဍုၚ်အိန္ဒိယဂှ် သုၚ်စောဲသၞောတ်သၞောဝ် ကၟိန်ဍုၚ်ပံၚ်ကောံဇေတ် ဒ္ဂေတ်ဗက်မံၚ် ဝါဒဖေဝ်ရေဝ်ပေၚ်ၚ်တုဲ အလဵုအသဳတွဵုရးကီု၊ သ္ကိုပ်ဝန်ဇၞော်တွဵုရးကီု၊ ကၠတ်ထဝ်တွဵုရးတအ်ကီု ကလိဂွံအခေါၚ်ဖန်ဖက်ကေတ် ပေၚ်ၚ်အိုတ် တုဲ အလဵုအသဳဗဟဵု (ဒေါဝ်ဗၞဳ) မုလေဝ် ဟွံရပ်ဇုက်မွဲသာ်ရ။ ဗဟဵုကဵု တွဵုရးလေဝ် ပြသၞာဟွံပေၚ်စိုတ်ရေၚ်သ္ကအ်ဟၟဲ သ္ဂောံဒှ်တၚ်ဆိုအ်ဗဂှ်ဟွံမွဲ၊ ညဳသာသၟဟ်သၟန်မံၚ်ရေၚ်သ္ကအ်ရ။
သ္ဒးဟီုအိုတ်တ်တှေ် ဒၞာဲလ္ၚဵု ဗော်ကမ်မျူနေတ်လေဝ် တန်တဴ ဗဗွဲဓဝ် ဂွံမံၚ်ဏီရ။ ဗီုကဵုလ္ပာ်ပလိုတ်တွဵုရးဗေန်ဂါ ဒှ်ဒၞာဲဒေသ ဗော်ကမ်မျူနေတ်တအ် သြဇာတဴကီုရ။ ဆဂး ဒေသတအ်ဂှ် ဟွံတောတက် ဒှ်ညးဝါတ်ခဲါတအ်ဂၠိုၚ်ရ။
သွာၚ်ပၞာန်အိန္ဒိယ
ကၟိန်ဍုၚ်အိန္ဒိယဝွံ ၜိုန်ဒ္ဂေတ်မံၚ်သၞောဝ် ဗော်ဒဳမိုဝ်ကရေဇြဳကီုလေဝ် တၟေၚ်တဴမွဲသာ်ဂှ် ညးတအ် ဒှ်မံၚ်မဟာမိတ် ကု ကၟိန်ဍုၚ်ရာတ်ယှာဏီရ။ ဟိုတ်နူကဵု အေဿလာမ်ကဵု ဟိန္ဒူ ဟွံပြေပြံၚ်ရေၚ်သ္ကအ်တုဲ ပါကစ္စတာန်၊ အၚ်္ဂဒေန်၊ အိန္ဒိယ၊ ကရေက်တိတ်အာ ပိထာၚ်ရ။ ကိစ္စဗယျဵုဓနက် ဍုၚ်ကြုက်၊ က္တဵုဒှ်ကၠုၚ်ပေဲါပၞာန်ကဵုကြုက် ဗၞတ်ပိဝါကီု၊ လ္ပာ်ပါကစ္စတာန်လေဝ် သ္ပဟိုတ်ကိစ္စဗယျဵုဓနက် ကသ္မဳ ရးကေက်သမိယျာ ဒှ်ကၠုၚ်ပေဲါပၞာန်ဇၞော်ဇၞော် ပိဝါကီုရ။ ညးတအ် ပါလုပ်ဂကောံ CENTO ကီုတုဲ ပရေၚ်ထံက်ပၚ်ဍုၚ်မ္ၚး မပ္တံနူကဵုအမေရိကာန်တေံ ထံက်ပၚ်ကၠုၚ် ဇွောံမ ကပေါတ်ပၞာန်ကီု သီုကဵုဒက်ပ္တန်လဝ် ဒပ်ပၞာန်ဇြဟတ်ပေၚ် ခိုဟ်ခိုၚ်ကၠိုက် ဗိုန်ဒုမွဲရ။
ဒပ်ပၞာန်ဇၞော် ကၟိန်ဍုၚ်အိန္ဒိယ ညးတအ် မံၚ်အာသၟဝ်တဲ အလဵုအသဳ အရာပ်ညးဍုၚ်ကွာန်တုဲ စပ်ကဵုကိစ္စပရေၚ်ဍုၚ် ကွာန် ပ္ဍဲကၠတ်ထဝ်တွဵုရးကီု၊ ကၠတ်ထဝ်ကၟိန်ဍုၚ်ကီု မုလေဝ်ညးတအ် ဟွံပယှုက်ပထုဲတုဲ မိပ်ပ်သၠောၚ်ၚ် ပၞာန်ညးတအ် မံၚ်အာသၟဝ်တဲ အလဵုအသဳညးဍုၚ်ကွာန်တအ်ရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ကၟိန်ဍုၚ်အိန္ဒိယဂှ် ပစ္စုပ္ပန်တ္ၚဲဏံ ဒှ်ကၟိန် ဍုၚ်ဇၞော်မောဝ်ဖောအ်ဗြေဝ် လ္တူဂၠးတိဏံ ဂွံဆဵုကေတ်ကီုရ။
ပရေၚ်အုပ်ဓုပ်ဍုၚ်သေံ (ကၟိန်ဍုၚ်သေံ)
ကၟိန်ဍုၚ်သေံဂှ် ဒှ်ဍုၚ်ဟွံဒးမံၚ်သၟဝ်တဲ ညးဍုၚ်ပလိုတ်လေဝ် ဟီုမာန်ရ။ ဒှ်ဍုၚ်သုၚ်စောဲသၞောတ် ပရေၚ်ဗွဝ်ဖျာ ဗော်ဇဳမွဲဟီုရ။ သ္ပတံ (၁၉၃၂) သ္ကိုပ်ပၞာန် ဖေအ်ပန်သောန်ကရာံ တးပဲါထောံအဝဵု သၞောဝ်အုပ်ဓုပ်သၟဝ်ဨကရာဇ်တုဲ ညးတေံအုပ်ဓုပ်လဝ်ကၟိန်ဍုၚ် သၞာံဗွဲမဂၠိုၚ်ရ။ ဨကရာဇ်လေဝ် ဒးဒုၚ်မံၚ်ကဵုသၞောဝ် (စည်းမျဉ်းခံဘုရၚ်) ရ။ စပ်ကဵုပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ကၠောန်ဗဒှ်ပေဲါရုဲမာဲတုဲ အုပ်ဓုပ်အာဍုၚ်ကီုရ။
ညးတအ်ရုဲစှ် ကၠတ်ထဝ်ညးဍုၚ်ကွာန် (၅၀၀) တၠတုဲ ပ္ဍဲဂှ် ကၠတ်ထဝ်ကၠုၚ်နူသွာၚ်ပၞာန် (၂၅၀) တၠ ပါလုပ်လဝ်ရ။ သၟေဟ် လၟိဟ် (၂၅၀) တၠတအ်ဂှ် နူကဵုသွာၚ်ဗော်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်နာနာတအ် သုၚ်စောဲသၞောတ်ရုဲစှ်ဗော် PR (ၜိုတ် ထေက်ကဵုကလိဂွံ) ဖျေံအာသ္ဂုတ်သွာတ်ကဵု မမာဲဂှ်တုဲ ရုဲအာညးစၞးတအ်အိုတ်ရ။
သွာၚ်ဒပ်ပၞာန်သေံ (ကၟိန်ဍုၚ်သေံ)
ညးမဒှ်သ္ကိုပ်ပၞာန်သေံကၠာအိုတ်ဟီုတှေ် ဒှ်နာဲဖေအ်ပန်သောန်ကရာံရ။ ဟိုတ်နူညးတေံ ဖန်ဖက်လဝ်လ္တူညးဍုၚ် ကွာန် ဂိဓဇောတ်လောန်ဂှ်ရ ညးတေံ ပဲါဒဴလလဴဇိုၚ် ဂြိပ်တိတ်အာဍုၚ်မ္ၚးတုဲ အခိၚ်ညးတေံ ပဲါဒဴအာဂှ် ဨကရာဇ်သေံ ပ္တိုန်ကဆံၚ်ကၠေဝ်မက်သ္ကိုပ်ဝန်ဇၞော် နာဲကေတ်ဒဳကာချောန် (ယာယဳ) ဖါ်အံၚ် အဇာမွဲခဏရ။ သွက်ညးဂၠးကဝ်တအ် သ္ဂောံသ္ပသမ္တီညိဂးတုဲ မွဲနဲမွဲဗီု ကၠောန်သ္ပကၠုၚ် သဘၚ်ပေဲါရုဲမာဲ အံၚ်ဇၞးကၠုၚ်မာဲ ဒှ်ကၠုၚ်သ္ကိုပ်ဝန်ဇၞော်ကီုရ။ ပရောပရာ သ္ကိုပ်ပၞာန် နာဲဖေအ်ပန်သောန်ကရာံ ကြက်တုဲ ဆက်တြးကဵုညိပၠန်ရ။
လက်ထက်ညးတေံ ဒှ်သ္ကိုပ်ပၞာန်ဂှ် သၟတ်တအ် အလုံကၟိန်ဍုၚ်သေံ ညံၚ်ဂွံလေပ်ကွတ်ပၞာန်ကီု၊ ညံၚ်သ္ဂောံပါလုပ်ချဳ ဒရာၚ်အာ ပရေၚ်ပၞာန်ကီု၊ ညးတေံ စန္ဒက် ဟီုတွံမာန်ကၠုၚ်ရ။ ဆဂှ်သၟးဟွံကဏီ (၁၉၃၈) အခိၚ်ဂှ် ကၟိန်ဍုၚ်သေံ လၟိဟ်မၞိဟ်နွံ (၁၄) ပြကောဋိကိုတ်တုဲ သွာၚ်ဒပ်ပၞာန်လၟိုန် ကေုာံ အရန် ဇြဟတ်ပၞာန် (၁၀) ကိုတ် ညးတေံ ဒက်ပခိုၚ် ဗပေၚ်လဝ်ဇြဟတ်ပၞာန် ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠေၚ်ကီုရ။ ပ္ဍဲလက်ထက်ညးတေံဂှ်ရ လွဟ်လနက် ဂတာပ်ခေတ် က္ၜၚ်ကျာပၞာန်၊ ကမၠံက်၊ ကွဳစက် သွက်သုၚ်စောဲပၞာန် ရာန်နၚ်နူကၟိန်ဍုၚ်ဂျပါန် ဗပေၚ်လဝ်ဇြဟတ်ပၞာန်ရ။
ကၟိန်ဍုၚ်သေံဂှ် ဒှ်ညးစိုတ်ဓါတ်လုပ်စ ဝါဒတဲပဲါ (ကမ်မျူနေတ်ဂၠိုၚ်) တုဲ ပၞာန်သေံတံ ဒးဗ္တိုက်သၠေက်ထောံမံၚ် ဂၠိုၚ်ကဵု အလန်ရ။ သွက်ဂွံတးပဲါထောံဝန်ဇၞော် ဒစေၚ်လ္ပာ်ကမ်မျူနေတ်တအ်ဂှ် ပၞာန်သေံတအ် ဒးသီထောံအဝဵုအလဵုအသဳ ဗၞတ် (၂၀) ဝါ နွံကၠုၚ်ရ။ သၞောဝ်ပ္တန်ဍုၚ်လေဝ် ချူပလေဝ်ကၠုၚ် ဗၞတ် (၃၀) အလန်ကီုရ။ သၞောဝ်ညးတအ်ဂှ် ဝန်ဇၞော် ပရေၚ်စဵုဒၞာသေံ နဒဒှ်ညးက္ဍိုက်ပ်ပၞာန်ကီု ဝန်ဇၞော်ပ္ဍဲဍုၚ် (ပြည်ထဲရေးဝန်ကြီး) ဂှ် ယဝ်ဒေံါဇူ နူပၞာန်လုပ်ယိုက်ဂၠေၚ် တာလျိုၚ် ဝန်ဇၞော်ပ္ဍဲဍုၚ်မ္ဂး ဒးမံၚ်သၟဝ်တဲ အလဵုအသဳညးဍုၚ်ကွာန်တအ်အိုတ်ရ။
ပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်သေံ နွံကဵုတွဵုရးကောန်ဂကူ ဗီုဍုၚ်ပိုဲဏံရဟွံသေၚ် ညးထ္ၜုတ်လဝ်ခရိုၚ်တုဲ ပရေၚ်အုပ်ဓုပ်ခရိုၚ်သၟးရနွံ တုဲပၠန် ဗော်ဂကူဍောတ်တ်တအ်လေဝ် ညးတအ်ကဵုလဝ်အခေါၚ် ဒက်ပ္တန်ဗော်နွံရ။ ညးတအ် သုၚ်စောဲအာ သၞောတ်ရုဲစှ်စုတ်မာဲ နကဵု (PR) ညးဍုၚ်ကွာန်တအ် စုတ်မာဲကဵု ဗော်ညးတအ် ဒးစိုတ်ဂှ်တုဲ အတိုၚ်လၟိဟ်မမာဲ ဗော်ဒုၚ်ရုဲ ကလိဂွံလဝ်ဂှ် ဗၞတ်ဗ္ၜတ်ထေက်ကဵု ကလိဂွံ ညးတအ် ခါန်ကၞက်ကၠေဝ်မက် ပ္တိုန်ရုဲစှ်အာကၠတ်ထဝ် ညးတအ်အိုတ်ရ။ ဗော်ဍောတ်တ် မကျလဝ်မာဲတအ်လေဝ် ဂွံအခေါၚ်ပါလုပ် ဒက်ပ္တန်အလဵုအသဳ ပံက်ကောံမွဲကရောံ ကေုာံ ဗော်ဇၞးမာဲတအ်အိုတ်ရ။
ညးတအ်ပံၚ်ကောံမွဲစွံ ဒက်ပ္တန် အလဵုအသဳပံၚ်ကောံဗော်ဇဳ ဇၞးကီု၊ ကျကီုဂှ် ဒှ်လက္ချဏ်ခိုဟ်ဟီုကၠာလေဝ် ကာလညးတာလျိုၚ် မပ္တံသ္ကိုပ်ဝန်ဇၞော်နာနာ ကၠောန်သ္ပဒး ပွဟွံဗဗွဲဓဝ် က္တဵုဒှ်ကၠုၚ်မ္ဂး နကဵုအလဵုအသဳပံၚ်ကောံ နကဵုမာဲကၠတ်ထဝ်ဂမၠိုၚ် ကဵုကၠုၚ်သ္ဂုတ်သွာတ်မ္ဂး ဒးဒတုံပြဟ်စှေ် နူခုၚ်တာလျိုၚ်တအ်မာန်အိုတ်ရ။
အခိၚ်ကာလ ဍုၚ်ကွာန်ကတဴရု ဗော်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ဟွံညဳသာသၟန်သၟဟ် ဒှ်ကၠုၚ်သာ်ဏံမ္ဂး နကဵုအမိၚ်ဨကရာဇ် ညးတအ် သ္ကိုပ်ပၞာန်ဂှ် ညးထ္ၜုတ်ပ္တိုန် သ္ကိုပ်ဝန်ဇၞော်ကၟိန်ဍုၚ် ဖါ်အံၚ် (ယာယဳ) မၚ်မွဲထိၚ်ဒဝ်အာ ပလေဝ်ပြုပြေၚ် စဳရေၚ်အာ ကၟိန်ဍုၚ်ရ။ ကာလဒှ်အခိၚ်ခါ ၜိုဟ်သိုဟ်ကၠုၚ်မ္ဂး ညးတအ် ကလေၚ်ပံက်ကဵု အခေါၚ်ရုဲစှ်မာဲ အလဵုအသဳ ညးဍုၚ်ကွာန်တအ်ပၠန်ရ။ ဣဝွံ သဘဴတၠုၚ်လအာ ကၟိန်ဍုၚ်သေံ မိက်သ္ဂးရ။
