မာံတဵုလွဳ – “တၞံနာနာသာ် ယဝ်တဵု ပ္ဍဲဍုၚ်မန်မ္ဂး ဟွံဒှ် ဟွံမွဲ၊ ၜိုန်ရ တၞံရဝ်ဗါရ ပ္ဍဲတိုက်အာယှဒိုဟ်အဂၞဲ မၞုံ၊ဍုၚ်သေံ၊ ဍုၚ်မလေဝ်ယှာ၊ ဍုၚ်အေန်ဒိုနဳယှာ၊ ဍုၚ်ကာမ်ပူချာတံ တဵုလဝ်ရဝ်ဗါ လၟိဟ်ဗွဲမဂၠိုၚ် မၞုံကီုလေဝ် ရဝ်ဗါဇၞော်မောဝ်ဖာအ်ဗြေဝ် ခိုဟ်အိုတ်ဂှ် ဒှ်ဒၟံၚ် ပ္ဍဲတွဵုရးဍုၚ်မန်ရ။
တုဲပၠန် နကဵု ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ်ဂကူမွဲ တန်တဴဒၟံၚ်မာန်ဂှ် နူအလဵုအသဳ အၚ်ဂလိက်တအ် အခိၚ်ပိုၚ်ပြဳလဝ် ဍုၚ်ဗၟာတေံ ဒှ်အမ်သဝ်တုဲ ဟီုကြီုလဝ် ဍုၚ်မန်ဂှ် ‘တွဵုရးဍုၚ်ရဝ်ဗါ’ (Rubber State) ဂးရ။ အတိုၚ်ဟီု်ကြီုလဝ် တွဵုရးဍုၚ်မန် မဒှ်တွဵုရးဍုၚ်ရဝ်ဗါဂှ်ကီု နကဵု ပရေၚ် ပိုန်ဒြပ်မွဲ တဵုတၞံကဝ်ကဝ် ပ္ဍဲတွဵုရးဍုၚ်မန် မာန်ပၠန််မ္ဂး Cocao State တွဵုရးဍုၚ်ကဝ်ကဝ်ဂးတုဲ ဂွံဒုၚ်ခုတ်ယၟုမွဲ ဨကန်ပၠန်ဏောၚ်” သာ်ဝွံနာဲသာန်ညောအ် (မဒှ်ဂကူမန်မွဲ) ညးတာလျိုၚ်သ္ကိုပ် စၞောန်ပ္ညုၚ်ဌာနပရေၚ်တဵုလွဳ စပ်ကဵု တၞံသတ်ဆု ကေုာံ တၞံလက်ဖက်၊ တၞံကဝ်ဖဳ၊ တၞံကဝ်ကဝ် နူဌာနဝန်ဇၞော်ပရေၚ်တဵုလွဳ ကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာဂှ် ကေၚ်ဟီုကၠုၚ်လဝ် ကုညးချူလိက်ဏံ နွံရ။
တၞံကဝ်ကဝ် (Cocao Tree ) မ္ဂးဂှ်
The scientific name Theobroma names “Food of the gods”, while cacao probably comes from the Yucatec Mayaword cacau. Cocao နကဵုယၟု (ရုက္ခဗေဒ) သိပ္ပံ Theobroma ဂှ်မ္ဂး “စၞကျာ်” အဓိပ္ပာဲ နွံရောၚ် စၞောန်ပျးလဝ်တုဲ အရာဝေါဟာ Cocao ဂှ် ကၠာဲနူဝေါဟာ cacao ဒှ်တုဲမံက်ကတဝ်ကၠုၚ် နူဍုၚ်တြေံ The Ancient Mayan City of Izapa in Chiapas, Mexico ရဂှ် နူဝၚ်ကဝ်ကဝ်ဂှ် ထၟံက်ထ္ၜးလဝ် နွံရ။
မၞိဟ်ဂမၠိုၚ် မၞံုလ္တူဂၠးတိဏံ၊ ဇၟာပ်မၞိဟ်ဟွံရုဲ၊ ဒးဂၞပ်စိုတ်စောဲလာံတုဲ သုၚ်စဒၟံၚ်စၞစ အဟာရမွဲဂှ် ဒးစၞောန်ထ္ၜးကဵုမ္ဂး မဒှ်စၞစ ကဝ်ကဝ် (Cocao) ကေုာံ ကပေါတ်စပ်ကဵု ကဝ်ကဝ်ကၠောန်လဝ်စၞစ အဟာရနာနာသာ် မဒှ်ရောၚ် ဟီုမာန်ရ။ လၟိဟ်မၞိဟ် လ္တူဂၠတိမၞံု (ထပှ်လ္ၚီပြကာဋိကိုဋ်) ဂှ် လၟိဟ်မၞိဟ်ၜါလ္ၚီပြကာဋိကိုဋ် (ဗၞတ်ပန်ဂအုံ မွဲဂအုံ) သုၚ်ဒၟံၚ်ဍာ်ကဝ်ဖီတုဲ၊ အတိုၚ်လၟိဟ် သုၚ်ဒၟံၚ်ကဝ်ဖီဂှ်ကီု သုၚ်စဒၟံၚ်စၞစပ်ကဵု ကဝ်ကဝ် (Cocao) မၞုံကီုရောၚ်ဂှ် ထၟံက်ထ္ၜးလဝ် ပ္ဍဲစရၚ် ပ္တိတ်ကပေါတ် ကဝ်ဖဳဂၠးကဝ် ပ္ဍဲလိက်ဂျာနေဝ် Economic Journal ဂှ်ရ။
မၞိဟ်မၞံု လ္တူဂၠးတိဂမၠိုၚ် နကဵစၞစ မၞံုကဵုလ္ၚုဟ်မးဇၞော်ကပေါတ်ပ္တိတ် နူကဝ်ကဝ် (CoCao) ဂမၠိုၚ်ဂှ် စၞစ မပ္တံကဵုစၞစ ချဝ်ကလေတ် (Chocolate) အိုဗါတၚ် (Ovaltine) မိုၚ်လဵု (Milo) ဍာ်ယာမကဝ်ကဝ် Cocao Juice၊ ကွာၚ်ကၠောန်လဝ်နကဵု ကဝ်ကဝ် (Cocao )ဂမၠိုၚ်ရဟွံကဏ၊ီပ္ဍဲဂဥုဲဇဗနာနာသာ်ဖက်သၞောလဝ်ကဵု သတ်ကဝ်ကဝ်လေဝ် ဂကူ ဗွဲမ ဂၠိုၚ်နွံ ရောၚ် သ္ဂောံတီကေတ်ရ။နူတၞံုကဝ်ကဝ်ဂှ်တဵုလွဳတုဲ နကဵုသတ်ကဝ်ကဝ်ဂှ် ပြုပြၚ်စီရေၚ်လဝ်ကဵုနဲကဲ ဗီုပြဝဏဳဂကူညး ကဵုညးလေဝ်မၞုံဒၟံၚ်ကီုရ။
သၟာၚ်နူပြဝေဏဳကၠောန်ကဵုတဲတုဲ ပ္ဍဲကဵုဗွဝ်သၟာၚ်ဖျာတ္ၚဲဏံ စဳရၚ်ပြုဓဓၚ်လဝ်နဲကဲသိပ္ပံနကဵုပ ရေၚ်စက်ဂတာပ်ခေတ်တုဲ ကပေါတ်ပ္တိတ်နူကဝ်ကဝ်ဂှ် နကဵုပရေၚ်ပိုန်ဂြပ်မွဲ သွံရာန်ဒၟံၚ်ဇၟာပ်ဍုၚ်အလုံဂၠးတိမွဲသ္ဂောံဆဵု ကောတ်မာန်ဂှ် ဒှ်သက်သဳခိုဟ်မွဲရ။
ပါ်လဝ်ဂကူ မ ကဝ်ကဝ် Co Cao ဗီုပြၚ်အဝယ် ကေုာံအရံၚ်သာ် ဂကူမကဝ်ကဝ် Criollo ကေုာံ Frastero ၜါသာ်၊ ပါ်လဝ်ဂကူ နွံရ။ ပ္ဍဲကဵုမ Criollo ဝွံမ နူ (T.Cocao Var.dulce) ဏံဂှ် မဂကူ နူလ္ဒောဝ်အမေရိက Central American Crioilo) ကေုာံ သၠုၚ်ကျာတိုက်အမေရိက (South American Crioilo) ဒှ် ၜါဂကူရ။ တုဲပၠန် ပ္ဍဲမဂကူ Farastero -T.cacao var.amargo ဏံဂှ် မဂကူ Amajoniar Farastero ကေုာံ မဂကူTrinitaroio Complex သာ်ဝွံ နွံဒၟံၚ် ၜါဂကူပၠန်ရ။
ဗီုပြၚ် သာ်အရံၚ်သတ်ကဝ်ကဝ် Coၚao – Criollo ဝွံ ကၠာဟွံက္ဍုဟ်ဏီဂှ် သာ်အရံၚ်ဍေံ ဗ္ကေတ်တ် (ဟွံသေၚ်မ္ဂး) အရံၚ် သာ်ၚေက် မဒှ်တုဲ အခါရ ကဟ်အာမ္ဂး အရံၚ်သာ်ဍေံ ညံၚ်ရဴသာ်သတ်ရိမဴ (ဟွံသေၚ်မ္ဂး) သာ်မိတ် နွံတဴရ။ လ္တူခၞော်သတ်ဍေံဂှ် ပေါၚ်ကလံၚ်ဒၟံၚ် နကဵုကရောၚ်ဂမၠိုၚ် လ္တူခၞော်သတ်ဍေံ ဗွဲမကၠးဖ္ဍး မံက်ဂတဝ်ဒၟံၚ်ဂှ် ဆဵုကေတ်မာန်ရ။ ခၞော်ဍေံဂှ်လေဝ် ပဟိုတ် နူကြဳဒၟံၚ်ဂှ်ရ ကရေက်ထ္ကးမ္ဂး ဗွဲမလောဲသွာကရေက်ဂွံရ။ မခ္ဍန်ဍေံဂှ် ဗော်တေၚ်ခ္ဍံဒၟံၚ် ညိညတုဲ နူကဵုမဂှ် အခါရ ပလုတ်ပ္တိတ်တၞံမ္ဂး ပၟဝ်သၠၜတ်တ်ဂှ် မၞုံအရံၚ်သာ်ဗုဗု (ဟွံသေၚ်မ္ဂး) မၞံုဒၟံၚ် သာ်ပ္ကဴခဍောၚ်ရ။
တုဲပၠန် ဂကူမကဝ်ကဝ် Cocao Farastero ဝွံ သတ်ဍေံ ကၠာဟွံဂွံက္ဍုဟ်မ္ဂး အရံၚ်သာ်ၚေက် နွံတုဲ က္ဍုဟ်တုဲမ္ဂး ဒှ်အာ အရံၚ်သာ်မိက်ရ။ လ္တူခၞော် သတ်ဍေံဂှ် ဗီပြၚ်ကရောၚ်ဂမၠိုၚ် ပေါၚ်ကလံၚ်ဒၟံၚ် ဟွံမွဲတုဲ ကရောၚ်ဍေံဂှ်လေဝ် မံက်က် ဂတဝ်ဝ်ဟွံမွဲရ။ ခၞော်ဍေံဂှ် တီုတုဲ ကြံၚ်မ္ၚိုဟ်ဒၟံၚ်ရ။ မပ္ဍဲသတ်ဂမၠိုၚ်ဂှ် ဗီုပြၚ်ဟပှေ်ဟပှေ် (အစေ့ခပ်ပြားပြား) ဒှ်ဒၟံၚ်တုဲ နူကဵုမဂှ် အခါရပလုတ်တုဲ ပၟဝ်တၞးၜတ်တ်ကၠုတ် တိတ်ကၠုၚ်မ္ဂး အရံၚ်ဍေံ မၞံုအရံၚ်သာ် ပ္ကဴခဍောၚ်ရ။
ဌာန်ဒေသတဵုတၞံ ကဝ်ကဝ်ဍုၚ်ဂမၠိုၚ် ကေုာံ ပရေၚ်တဵုတၞံကဝ်ကဝ်ကဵု တၠပညာဂကူမန်
ပ္ဍဲလ္တူဂၠးတိ ဍုၚ်တဵုဒၟံၚ်တၞံကဝ်ကဝ်ဂမၠိုၚ်တံဂှ် လၟိဟ်ဍုၚ် နွံဒၟံၚ် ဗွဲမဂၠိုၚ်ကီုလေဝ် ပြဟ်ပြဟ်ဏံ ပြကတ်ဒၟံၚ် ပ္ဍဲအရာတဵု တၞံကဝ်ကဝ်ဂှ် ဂၠးတိဒၞာဲဒေသဥတုရာသဳ မညောန်အာလ္ပာ်ဂမ္တဴ (Tropical areas of the world) မပ္တံ ဍုၚ် ပဠိုတ်တိုက်အာဖရိကဂမၠိုၚ် ဏာ်ဂျဳရဳယျာ၊ ဂါနာ၊ အိုၚ်ဗရဳကုတ်၊ ပ္ဍဲတိုက်အမေရိကသၠုၚ်ကျာမ္ဂး ဍုၚ်ဗရာဇြဳ၊ မက်ဇြဳကဝ်၊ ပ္ဍဲတိုက်အေယှဒိုဟ်အဂၞဲ ဍုၚ်အေန်ဒဝ်ဏဳယှာ၊ မလေဝ်ယှာ၊ ဗဳယေတ်နာမ်၊ သေံ တအ်ဂှ် နကဵုပရေၚ်ပိုန်ဒြပ် အဓိကမွဲ တဵုလွဳဒၟံၚ် အိုတ်ရ။ သၟာၚ်နူဍုၚ်တံတုဲ ဍုၚ်ကြုက်ဇၞော်၊ ဍုၚ်အေၚ်ဒဳယျတေံလေဝ် တဵုဒၟံၚ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ်ရောၚ်ဂှ် နူဂျာနေဝ်တဵုလွဳ Tropical Crops in Asia ချူထၟံက်လဝ်ဂှ် သ္ဂောံတီကေတ်ရ။
ပ္ဍဲဒေသပဠိုတ် တိုက်အာဖရိက မဒှ်ဍုၚ် ဏာ်ဂျဳရဳယျာ၊ ဂါနာ ကေုာံ ဍုၚ်အာၚ်ဗရဳကောတ် လၟိဟ်ပိဍုၚ် ဏံမ္ဂး ကပေါတ်စၞစ စပ်ကဵုကဝ်ကဝ် Cocao မ္ဂး တဵုဒၟံၚ်ကီု သွံပ္တိတ်ကပေါတ် နူကဝ်ကဝ်တံကီုဂှ် ပလံၚ်ဗ္စိုပ်သွံကဵု သၟာၚ်ဗွဝ်ဖျာဂၠးတိဂှ် နွံဒၟံၚ် လၟိဟ်တာန် ၜါပြကာဋိကိုဋ် (၂သန်း) ပ္ဍဲပွိုၚ်မွဲသၞာံ နွံတုဲ လၟိဟ်ဏံဂှ် ဒှ်ဒၟံၚ် ပိဂအုံ ၜါ်ဂအုံ ပ္ဍဲအရာသွံရာန်ဒၟံၚ် ပ္ဍဲသၟာၚ် ဗွဝ်ဖျာဂၠးတိမဒှ်ရ။ တုဲပၠန် လ္ၚုဟ်အနၞေန်သွံစၞစကဝ်ကဝ် ပၠန်လေဝ် မွဲတာန်မ္ဂး နကဵု သြန်ဒဝ်လာအမေရိကာန် ပပ္တံ နူ (၃၀၀၀) စဵုကဵု (၄၀၀၀) မဒှ်ဒၟံၚ်ရောၚ်ဂှ် နူကဵု ၚုဟ်မး သၟာၚ်ဗွဝ်ဖျာနာနာ ပ္တိတ်လဝ်လိက် Cocao Production ဂှ် သ္ဂောံလ္ၚတ် ကေတ်လဝ်ရ။ (တၚ်သၟေဟ်။
ပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာဏံ သၟာၚ်ဗွဝ်ဖျာ မကဝ်ဖဳရ နွံတုဲ ကဝ်ကဝ်ဂှ် စဵုကဵု ဂွံသွံရာန်အာ လၟိဟ်ဂၠိုၚ်ၚ်၊ ၚုဟ်မး ပြာပြာကတ်တ် ဟွံမွဲဏီတုဲ ပ္တိုန်ထ္ၜးၚုဟ်ဍေံဟွံမာန် ဏီရ။
ဟိုတ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲအရာတဵုလွဳ တၞံကဝ်ကဝ် Cocao ဒၞာဲဒေသ တိုက်အေယှဒိုဟ်အဂၞဲ မဒှ်ဍုၚ်သေံ၊ ဍုၚ်မလေယှာတံ အတိုၚ် တဵုဂွံဂှ် တွဵုရးဍုၚ်မန် မဒှ်ဒၟံၚ်ဍုၚ်ဇိုၚ်ဝုတ်ဒိုဟ် ဍုၚ်သေံ၊ ဍုၚ်မလေယှာတံဂှ် မုသာ်လဵု တဵုတၞံကဝ်ကဝ် ဟွံဂွံရော ရဴသာ်ဝွံ ယဝ်သၟာန်နွံမ္ဂး သာ်လဵုသ္ဂောံသွဟ်ရော။ သွဟ်ဍေံဂှ် ရးဒေသမန်ဝွံ စိုတ်မိက်ဂွံတဵုနွံဍာံဍာံမ္ဂး ပရေၚ်တဵုလွဳလေဝ် အံၚ်ဇၞးမာန်ရ။ နကဵုပရေၚ်ပိုန်ဒြပ်မွဲ ဗွဲစၟတ်ဒှ်ရောၚ်ဂှ် သာ်ဝွံ မဒှ်သွဟ်ရဂှ် ကုညးချူလိက် နကဵုပရေၚ်ဆဵုဂဗနွံတုဲ ဂံၚ်ကဵု သွဟ်ရ။
ပြဟ်ပြဟ်ဏံ ပ္ဍဲဍုၚ်မန်ဏံ တဵုလဝ်တၞံကဝ်ကဝ် Cocao အယာံမတ်တဵုထ္ၜးလဝ် သွက်ဂွံကတ်ကေတ်ခန်လ္ၚတ် ဟေၚ်ရ တဵုထ္ၜးလဝ်နွံရ။ ပ္ဍဲကၠအ် သၟဝ်ဌာနဝန်ဇၞော်ပရေၚ်တဵုလွဳ မပ္တံပွိုၚ်ဍုၚ်မုဟ်ဍုၚ် ကၠအ်မှောၚ်မှ (ကန်ကလေးခြံ)၊ ကၠအ်ကံခပုၚ် (အဇၚ်းခြံ) ကၠအ်ကြုၚ်က (ကျံုကခြံပေါၚ်မြို႕နယ်) ကၠအ်အၚ်္ဂပဵု (အၚ်္ဂပိုခြံ ကျိုက်ထိုမြို႕ နယ်) ကၠအ် မံၚ်မကာန် ပွိုၚ်ဍုၚ်လံၚ်လုၚ်၊ ရးတၞၚ်သဳကၠအ်ဍုၚ်တိုက်ကျဳ၊ ရးဇၞော်လ္ဂုၚ်ဂမၠိုၚ်တေံ တဵုလဝ် နဒဒှ်သုတေသနဟေၚ် ရတုဲ ပ္ဍဲဗွိုၚ်ပွဳပွူ ဗ္ဒာဲကၠအ်အလဵုအသဳ ညးဒေသတၠကၠအ်တံ မတန်တဴတအ်ဟေၚ်ရ တဵုလဝ် တၞံကဝ်ကဝ် ဆညိည နွံတုဲ၊ သတ်ဍေံသတ် ခိုဟ်ဒၟံၚ်ရောၚ်ဂှ် သ္ဂောံဆဵုကေတ်မာန်ရ။
ပ္ဍဲအရာတဵုတၞံကဝ်ကဝ်ဝွံ ဒၞာဲဝါဲတဵုနွံ၊ဥတုသဘာဝဂပ်ဝ် ဒးရးကိုတ်ညဳဒၟံၚ် နဲကဲတဵုလွဳလေဝ် တၠပညာတဵုလွဳ စပ်ကဵုကဝ်ဖဳ တၞံဂဥုဲတဗျ (ဘယဆေးပၚ်) တၞံကဝ်ကဝ် နဲကဲဂတာပ်ခေတ် ညးမလေပ် ပရေၚ်တဵုကဝ်ကဝ် စိုန်သ္ကီုမၞံုဒၟံၚ် ဂကူမန်ၜိုတ် (၆) တၠ နွံရ။ ညးတံဂှ် လ္ၚဵုဒေါ်အ်ဇူအာ လ္ၚဵုအဃောယိုက်ဂၠိုၚ်ဒၟံၚ် တာလျိုၚ်ဖိုဟ်တုဲ မၞံုကဆံၚ်သ္ကိုပ်စၞောန်ပ္ညုၚ် နာဲသာန် ညောအ် (ဍုၚ်ပံၚ်) ကဆံၚ်မာန်နေဂျာဂမၠိုၚ်ဂှ် နာဲထိၚ်ဝေၚ် (ကၟာဝါ်)၊ နာဲပဝ်ထောန် (ကၠအ်သတ်) နာဲသာထောန် (နာၚ်သၠုၚ်)၊ နာဲမျေတ်အံၚ် (ပံၚ်ကြုၚ်က) ကေုာံ နာဲအံၚ်သဵု (မုဟ်ဍုၚ်) တံမဒှ်ရ။ ညးတံကေၚ်တိုန်ကၠုၚ် တန်ဗ္တောန်စပ်ကဵုတၞံ သတ်ဆုနာနာ၊ တၞံဂဥုဲတဗျ (တၞံဂဥုဲဟရက်) ကေုာံ တၞံကဝ်ဖဳ၊ တၞံလက်ဖက်၊ တၞံကဝ်ကဝ်ဂမၠိုၚ် နူဍုၚ်သၟာၚ်ဍုၚ်သေံ၊ ဍုၚ်မလေဝ်ယှာ၊ ဍုၚ်အေန်ဒဝ်နီယှာ၊ ဍုၚ်သဳရိလကာၚ်္ရ။ နာဲအံၚ်သဵုဂှ် ကေၚ်လ္ၚတ်ကၠုၚ်လဝ် နူဍုၚ်ဍုၚ်ပြၚ်သေတ်၊ ဍုၚ်သပုၚ်၊ ဍုၚ်ဏာ်ဂျီရဳယျာ၊ အိုၚ်ဗရဳကောတ်၊ ကတ်သကာရဳကာ ဍုၚ်ဂမၠိုၚ်တေံတုဲ ညးတံဂှ် ပ္ဍဲအရာ တဵုတၞံကဝ်ကဝ် နဲကဲပက္ကရတံဂှ် ညးတံ စိုန်သကီုဒၟံၚ်ရ။ နူညးတံဂှ် ကေတ်အရီုဗၚ်ဒုၚ်ကေတ်နဲကဲတုဲ အရာပရေၚ်တဵု တၞံကဝ်ကဝ်ကေုာံ အရာ စပ်ကဵုကၠောန်ပ္တိတ် စၞစ ကဝ်ကဝ်ဂှ် ညးတံ ကဵုအရီုဗၚ်မာန်ဒၟံၚ်ရောၚ်ဂှ် မိက်ဂွံကဵုဏာ သမ္တီရ။
ဥတုရာသဳ တိဍာ် တၞံကဝ်ကဝ် ဒးဂၞပ်
တၞံကဝ်ကဝ်ဝွံ မဒှ်တၞံ Tropical Crops တုဲ စပ်ကဵု ဥတုဂမ္တဴ ဂှ်ဒးဂၞပ်ဂၠိုၚ်ရ။ ၜိုန်ရ ဒးဂၞပ်ဓါတ်ဂမ္တဴ ကီုလေဝ် မပ္တံ နူဓါတ်ဂမ္တဴ အောန်အိုတ် ၆ဝံ F ဖါရေၚ်ဟိုက် ရဝံ F ဖါရေၚ်ဟိုက်၊ စဵုကဵု ၁၀ဝံ F လေဝ် တဵုဂွံရောၚ်။ စပ်ကဵုဗြဲဂူ အောန်လောန် ဂၠိုၚ်လောန်ဂှ် တၞံဂကူလဵုလေဝ်ဟွံဒးဂၞပ်ရ။ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် ပ္ဍဲကဵုတၞံဂမၠိုၚ် တၞံကဝ်ကဝ်ဂှ် လၟိဟ်ဗြဲဂူအောန်အိုတ် ၆၀ ၝောံတဲ စဵုကဵုဂၠိုၚ်အိုတ် ၂၅၀ၝောံတဲ လေဝ် တဵုလဝ် နွံတုဲ ဗွဲမဖောအ်ဗြေဝ် ဂျိုၚ်တဴခိုဟ်မိုဟ်ဒၟံၚ်ဂှ် ပ္ဍဲကဵုခရိုၚ်ပြန် ပွိုၚ်ဍုၚ်ပတံၚ် ဗဒိုပ်ညံၚ်ဂျဝ် (ရခိုၚ်ရိုးမ အရှေ႕ပန်တောၚ်မြို႕နယ်ဘက်ခြမ်း ညောၚ်ကြိုစခန်း ကိုကိုးနှၚ့် မက်ကဒေးမီးယားခြံ) (ဗြဲဂူ ၜိုတ်၆၀-၈၀ၝောံတဲ) ကေုာံ ပွိုၚ်ဍုၚ်ပံၚ်ကၠအ် ကြုၚ်က(ဗြဲဂူ ၂၀၀ ၝောံတဲပြၚ်) တေံဂှ် ဂျိုၚ်တဴခိုဟ်တုဲ သတ်ဍေံသတ်ဒၟံၚ်ဂှ်ရုဲစှ်ထေက်တုဲ ဗီုသဘဝရုပ်တိ ဗ္တဳဂၠိုၚ်၊ တိကုန်ကြေဟ်၊ တိဖျုန်တိ အောန်၊ တိဂြတ်ဂြာတ်၊ တိကြံၚ်မ္ၚိုဟ် လောန်တံဂှ် ဒးဝေၚ်ပဲါထေက်တုဲ ဒးတဵုအာတိသြဇာ တိခိုဟ် မပ္တံတိ ဖျုန်တိခိုဟ်၊ တိထိၚ်ဒဝ်လဝ်ဓာတ်ဍာ်ခိုဟ်တံဂှ် ဒးရုဲစှ်ထေက်ရ။ လ္ပာ်ဓါတ်တိဖျး ပဍုၚ် PH (Potential of Hydrogen) ဂှ် အကြာ ၅ ဒဿမ ၅ စဵုကဵု ၈ဒဿမ ၅ ဂှ် ဂျိုၚ်တဴမာန်တုဲ နကဵုပရေၚ်တဵုလွဳမွဲ တိနွံ ပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာဏံ ဒၞာဲဒေသနာနာ တဵုဂွံဒၟံၚ်တုဲ ဗွဲတၟေၚ် ပ္ဍဲတွဵုရးဍုၚ်မန်၊ တွဵုရးဍုၚ်ကရေၚ် ရးဇၞော်တၞၚ်သဳတံဂှ် ပဟိုတ်နူဂွံ ဗြဲဂူဂၠိုၚ်ဒၟံၚ်ကီု သီုကဵုဓါတ်တိ ဍေံမညောန်အာ လ္ပာ်ဓါ်တ်တိဖျးဒၟံၚ် ဗၞတ်ညိညဂှ်တုဲ ပဵုတုဲ အခေါၚ်တဵုဂွံဂၠိုၚ်တဴ နူသန္ထာန်ဒေသရးတၞဟ်ဟ် နွံပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်ဗၟာရ။
နဲကဲပၠံုမကဝ်ကဝ် သွက်တၞံတဵု
နဲကဲပလုမ်တၞံဂှ် မၞံုၜါသာ်ရ။ စၞစပ္တိတ် နူသတ်ကဝ်ကဝ် ကပေါတ်စၞစဂမၠိုၚ်ဂှ် ပဟိုတ်နူၚုဟ်သၠုၚ်ၚုဟ်ဇၞော်ဒၟံၚ်တုဲ၊ နကဵုတၞံ၊ နကဵုတၞာၚ်ဗိုၚ်ဂှ် ကုတ်ထ္ပိုတ်တုဲ ပၠံုနကဵု မတၞံတဵုဂှ် ပရးပ္တိတ် ဟွံထေက်ရ။ တၞာၚ်ဗိုၚ်အောန်အာမ္ဂး လၟိဟ်သတ် လေဝ်သတ်အောန်စှေ်ဒှ်ရ။ဟိုတ်ဂှ်တုဲ ပလုမ်မတၞံနူ မကဝ်ကဝ်ဂှ် ဂပ်ဝ်ထေက်ကြိုက်ရဂှ် စှေ်စိုတ်တုဲ နဲကဲပလုမ်ကဵု မရဟေၚ် ပ္တိုန်ထ္ၜးကဵုရ။ မကဝ်ကဝ် လၟိဟ်ဇကု နွံပၟိက်ဂှ်ဂွံမာန်တုဲ ပၠံုနကဵုမတုဲ ဂွံတၞံဂှ် ပၟိက်ဇၞော်တဴရ။
ကိုပ်ကၠာအိုတ် မကဝ်ကဝ်ဇကု မဒးဂၞပ်စိုတ် နူသတ်ကဝ်ကဝ် ဍုဟ်ဟ်ဂှ် ကေတ်တုဲ ဒးပၠံု ပ္ဍဲတိပလေဝ်လဝ် သွက် ပၠုံမဂှ်ရ။ ဗၞတ်ကရုၚ်တိဂှ် ဗွိုက်အနာမ်ဍေံ ၄ ပေစွံတုဲ ဇမၠိၚ်ဍေံ အတိုၚ်ဂၞပ်စိုက်နွံဂှ် စွံမာန်ရ။ လ္တူကရုၚ်ဂှ် စုတ်ဗ္တဳ (၃) ဂအုံ၊ အိက်ဂၠဴတြေံဍုက်က် (၁) ဂအုံ၊ တိစံၚ်ဂှ် (၁) ဂအုံ နှဴတုဲ လးစွံသၠုၚ် (၃) ၝောံတဲညိ။ ဒးစွံသတိဇၞော်အိုတ်မွဲဂှ် မကဝ် ကဝ်ပ္တိတ် နူခ္ဍန်သ္ၚိသတ်ဍေံ (အသီးအိမ်) ဂှ် လအ်အိုတ် (၇) တ္ၚဲရ စွံမာန်တုဲပလုမ်ပြဟ်ခ္ဍၚ်၊ ခိုဟ်ခ္ဍၚ်ရ။ ယဝ်တဵုပြဟ်မ္ဂး စရာဲမကၠုတ်ခိုဟ် (မျိုးစေ့စွမ်းရည်) (seedvigour) ပလုတ်ဍေံကၠုတ်ခိုဟ်ရ။ လအ်အာနူဂှ်တုဲ ဟွံခိုဟ်ရ။ အခိၚ် မဍေံ ဍုက်က်ရ ပလုမ်မဍေံခိုဟ်ဂှ် ဒးစွံသတိရ။ တုဲပၠန်မကဝ်ကဝ်ဂှ် ဖုဲနှဴကဵု ပတေၚ် (မီးဖိုပြာ) တုဲမှ တဵုပ္ဍဲကရုၚ်တိညိ။ မကဝ်ကဝ်မွဲမကဵု မွဲမဂှ် ခြာတဵုစုတ် ၄ ၝောံတဲတုဲ လ္တူမဂှ် ဂြာတ်စုတ် တိကဵု ဗ္တဳ နှဴလဝ် ၜိုတ်ခတီုကဝက်ၝောံတဲညိ။ သဝ်တ္ၚဲဂယး လံၚ်ဍာ်လၟိုန်တ္ၚဲတုဲ (၇) တ္ၚဲလအ်တုဲမ္ဂး ပလုတ်ဍေံ ကၠုတ်တိုန်ရ။ မပ္တံကဵု ဂဥုဲစဵုဒၞာ စၟစၟန်ဂှ် မွဲသတ္တဟ မွဲဝါ ဒးပက်ကဵုထေက်ရ။ ပေၚ်မွဲဂိတုကဝါ် (ဗၞတ် ၄၅တ္ၚဲ) မ္ဂး တၞးဍေံဒှ်ကၠုၚ် ပိတၞးပန်တၞးမ္ဂး ပြံၚ်တဵုစုတ် ပ္ဍဲထိုၚ်တိပၠံုတၞံ (ပျိုးပၚ်မြေအိတ်) မာန်ရ။
ပ္ဍဲထိုၚ်ပလာတ်သတေတ် ဗၞတ် ၆ ၝောံတဲ ၉ ၝောံတဲဂှ် တိစံၚ် ပိဂအုံ၊ အိက်ဂၠဴ တြေံမွဲဂအုံ၊ ဖျုန်တိသၟးသၟးမွဲဂအုံ နှဴတုဲ ပြိုက်စုတ်လဝ်ဂှ် တဵုစုတ်တၞံကဝ်ကဝ် မပလုတ်လဝ်တၞံ ဂမၠိုၚ်ဂှ်ရ။ လွဳလွတ်အတိုၚ်နဲကဲ သိပ္ပံတုဲ ပေၚ်အယုက်မွဲသၞာံ (ဟွံသေၚ်) မွဲသၞာံကဝက် တၞံအဝယ် တၞုၚ်ကၞေဟ် (အဝယ်ခေဝ်တာန်) မ္ဂး ပြံၚ်တဵုစုတ်ဒၞာဲ တိဂူတိကၠအ်ဇကု မစဳဇန်လဝ်ဒၞာဲဂှ်ရ။
သွက်ဂွံပြံၚ်တဵု စဳရေၚ်ပြု ပြၚ် ဒၞာဲတိကၠအ် တိဂူ
တိဒၞာဲတဵုအာ တၞံကဝ်ကဝ်ဂှ် ဒးပလေဝ်ကၠောန်လဝ် အၚ်္ဂမဍိုက်ပေၚ်ကဵု တိကၠအ်တဵု တၞံသတ်ဆုအယုက်ဇမၠိၚ် (နှစ်ရှည် သီးပၚ်စိုက်ခၚ်းမြေ ပြုပြၚ်နည်းအတိုၚ်း) ဂှ် ဒးဒှ်ရ။ တိသွက်တဵုတၞံဂှ် ကိုပ်ကၠာအိုတ် ဒးတက်ပန္နက် (တိုၚ်ကၞက်) အတိုၚ်သၞောတ် တဵုတၞံကဝ်ကဝ်ရ။ မွဲတၞံကဵုမွဲတၞံ ခြာစွံ (၈) ပေ (၉) ပေမ္ဂး ဒးရးသန်ရ။ (၈) ပေခြာ နနဲတဵုအာ တက်ပန္နက်က္ဍိုပ်ဖဴ (သုံးနာညီတြိဂံ) မ္ဂး တၞံလုပ်ၜိုတ် (၈၂၉) တၞံတုဲ (၉) ပေခြာမ္ဂး တၞံလုပ် (၆၅၉) တၞံရ။ ယဝ်တဵု မွဲတၞံကဵုမွဲတၞံ (၁၀) ပေ မွဲကရုၚ်ကဵု မွဲကရုၚ်(၁၀)ပေခြာ တဵုမ္ဂး လၟိဟ် (၄၃၅) တၞံလုပ်ရ။ ဗွဲမဂၠိုၚ် တဵုဒၟံၚ်ဂှ် (၁၀) ပေခြာ တၞံ (၄၃၅)ဂှ် တဵုဂၠိုၚ်ရောၚ်ဂှ် သ္ဂောံဆဵုကေတ်ရ။
အတိုၚ်တိုၚ်ကၞက်နွံဂှ် ဒးၜံက်ခဲါ ကတိုၚ်တဵုရ။ ဗၞတ်ဗၜတ်ကတိုၚ်ဂှ် မုက်ကတိုၚ် (၃) ပေ ဒမြိုဟ် ကတိုၚ် (၃) ပေ ဒးၜံက်ခဲါတုဲ တိလ္တူဂှ် စွံမွဲလပါ်၊ တိသၟဝ်ဂှ် စွံမွဲလပါ်ညိ။ သြဇာအဟာရတိ သွက်ဂွံပြိုက်စုတ် ပ္ဍဲကတိုၚ်ဂှ် ပၟိက်ဇၞော်တဴရ။ တိလ္တူခါဲပ္တိတ်လဝ်ဂှ် ဒးစုတ်သၟဝ်အိုတ်တုဲ အိက်ဂၠဴ၊ တိစံၚ် ကေုာံ ဝဲါဓါတ် တၟံဍိုတ်တ် (ROCK PHOSPHATE) ဝဲါဓါတ်ကေသရိုက် (KSARITE) မွဲကတိုၚ်မ္ဂး ကၠာဟွံတဵု တၞံအခိၚ်ပလေဝ်တိဂှ် ကဝါ်ပံၚ် နှဴစုတ်ညိ။ စိုပ်အခိၚ်ဗြဲဂူ ဆက်ဂိတုဂျုန် (ဂိတုဇှေ်) မ္ဂး ပြံၚ်တဵုအာ စဵုကဵုစိုပ်ဒတုဲဂှ် ပၟိက်ဇၞော်ရ။ အခါရ တဵုမ္ဂး မတၞံ ညံၚ်ဟွံဒးအာဝပ်၊ တၞံဟွံဂိအာဂှ် ကၞာဂၞၚ်ဇက်ဏာ တၞံသွက်တဵုဂှ် ဒးစွံသတိဇၞော်ရ။ ပတိတ်တၞံ နူထိုၚ်ပလာတ်သ တေတ်မ္ဂး အတိုၚ်တိဗါန်ဗန်ဒၟံၚ် ကဵုရိုဟ်ဍေံဂှ် အတိုၚ်ဂှ် တိလ္ပကဵုလီုတုဲတဵုညိ။ လွဳလွတ်အာ အတိုၚ်လၟေၚ်နဲကဲတၠပညာ တဵုလွဳတၞံကဝ်ကဝ်တံ စၞောန်ကဵုဂှ် ကၠောန်ဗက်အာမ္ဂး အယုက်တၞံ (၄) သၞာံမ္ဂး စသတ်ရ။ သတ်တိတ်လၟေၚ်ဍာံဂှ် ဂွံအယုက် တၞံ (၆) သၞာံ စဵုကဵု အယုက်တၞံ (၃၀) သၞာံလအ်တုဲ သတ်ဒၟံၚ်ရဂှ် ပရေၚ်ဆဵုဂဗနူသုတေသန သ္ဂောံတီလဝ်ရ။
ပလှ်သတ်ကဝ်ကဝ်တုဲ သွက်စရာဲဍာ်ဒ္ကေဝ်သတ်ညံၚ်ဂွံခိုဟ်ဂှ် ဒးကၠောန်ၜတ်သ္ပထေက်ဂှ်
အခါရပလှ်သတ်ကဝ်ကဝ်မ္ဂးမပ္တံကဵုသတ်ၜတ်လောန်ဒၟံၚ် သတ်က္ဍုဟ်ၜက်လောန်အာ တံဂှ်လ္ပပလှ်ဂှ်ဒးဝေၚ်ပါဲရ။
ဟိုတ်ဍေံဂှ်စရာဲဍိုက်ဒ္ကေဝမ်ကဝ်ကဝ်ဒးစှေ်အာတုဲနကဵုစၞစသုၚ်စပ်ကဵုကဝ်ကဝ်ဂှ်နူကဵုကုမ္ပဏဳသွံရာန်တံဟွံရာန်လး လးရ။သတ်ကဝ်ကဝ် ပလှ်ထေက်ဂှ် အရံၚ်သာ်သတ်ဍေံ ပြံၚ်အာ ဗ္ကေတ်(ဟွံသေၚ်မ္ဂး)အရံၚ်ဍာ်မိတ်ဒှ်အာၜိုတ်(၈၀) တၟံကၠံမ္ဂးဒးရးခိုက်သန်ရ။ပလှ်တုဲမ္ဂး ပတိတ်ကေတ်ခ္ဍန်မဍေံနူသတ်ကဝ်ကဝ်က္ဍုဟ်ဟ်မာန်ရ။တုဲပၠန် စဲဗကှ် လဝ် ခိုဟ်ဟ်တုဲ သိမ်စွံလဝ်ဒၞာဲဗွဲမဒးရးမာန်ရ။
မကဝ်ကဝ်စရာဲဍာ်ဒ္ကေဝ်ခိုဟ် ၚုဟ်မးခိုဟ်
(၁) ပွဳပွူ ယက်ပၟတ်နွံဒၟံၚ်ဗဒဲါဂှ် လ္ပသိမ်စွံ၊ ခြိုၚ်စွံ မကဝ်ကဝ်ညိ။
(၂) အခါရ စဲကဵုဒှ် သၞာကဵုဒှ် ရပ်စပ်စကာပၟတ်ဖဴမ္ဂး ဖဴဂှ်သွက်ဂွံစဵုဒနာ မပ္တံ ဗလိုက်ပၟတ်၊ ပတေၚ်ဂမၠိုၚ် ဒးနွံတုဲ ကရိယာစဵုဒၞာဟွံမွဲမ္ဂး လ္ပစဲသၞာညိ။
(၃) ကၞိကိတ်လဝ် ပလီုပလာ်လဝ် မကဝ်ကဝ်ဂှ် လ္ပသိမ်စွံညိ။
(၄) မကဝ်ကဝ်ဒှ်ဒၟံၚ်ယဲတုဲု ယဝ်ဒှ်အာ အရံၚ်သာ်လမ္စံက်မ္ဂး လ္ပသိမ်စွံရ။
(၅) မကဝ်ကဝ်ဒးကှ် ခိုဟ်ဟ်ရ။
(၆) ဒၞာဲဓါတ်ဍာ်နွံဂၠိုၚ်တုဲ ဍုက်ဒၟံၚ်ဂှ် လ္ပဂိုၚ်စွံလဝ်ညိ၊ ပတိုဟ်တိုန်အာမာန်ရ။
(၇) ဗီုတၞးဂဥုဲသုၚ်ၜံက် ကေုာံ ကပေါတ်စသၟူတိတ်မံၚ်နာနာ နွံဒၟံၚ်ကရပ်ဒၞာဲဂှ် လ္ပစွံညိ။
(၈) ရိုက်ပြိုက် စုတ်လဝ်မကဝ်ကဝ်ဂှ် တိုက်ရိုက်လ္ပစွံ လ္တူတိညိ။
(၉) နူသတ် ကဝ်ကဝ်ၜတ်တ် ပ္တိတ်ဂွံလဝ်မဂှ် လ္ပသုၚ်စောဲညိ။
(၁၀) သတ်ကဝ်ကဝ် သွက်သ္ဂောံစုတ် ပ္ဍဲဍာ်ခစး (အချဉ်ဖောက်ထားရည်) ဒးတုၚ်စုတ် ဗွဲ မဂတာပ်အခိၚ် (ဒးချအ်ၜိုၚ်) ဏောၚ်။
(၁၁) လ္တူသောတ်၊ လ္တူပသဲဂတှေ်ဂမၠိုၚ်ဂှ် လ္ပစဲညိ။
(၁၂) အခါရ ဒးကၠောန် ဍာ်ဟစးဍာ်ၜိုၚ်မ္ဂး လ္ပကၠောန်ပ္ဍဲကတိုၚ်တိညိ။
(၁၃) အခါရ မကဝ်ကဝ်ဂှ် အခိၚ်တုၚ်စုတ်ပ္ဍဲဍာ်ဟစး (ချအ်ၜိုၚ်) ဂှ် ဒးဟကဵုဒၟံၚ်ကဵုရောၚ်။
(၁၄) သတ်ကဝ်ကဝ်မတုၚ်စုတ်လဝ် သီုဖအိုတ်ဂွံဖျးကၠိုအ်အာ သီုဖအိုတ်ဂှ် ဒးကၠောန်အာရောၚ်။
ယွံညးနွံပၟိက် သွက်သ္ဂောံတဵုအာ တၞံကဝ်ကဝ်တံညးဂမၠိုၚ်အဴ-ကၠောန်သ္ပဗက် အတိုၚ်နဲကဲဏံမ္ဂး မကဝ်ကဝ်မဍိုက်ပေၚ် တဴကဵု စရာဲဍာ်ဒ္ကေဝ်ဂှ်ကလိဂွံမာန်တုဲ စၞစသုၚ်ကပေါတ်ကဝ်ကဝ်လေဝ် မၞံုကဵုရှ်သာ စရာဲဍာ်ဒ္ကေဝ် ခိုဟ်ရ။ အရာသွံရာန် ပ္ဍဲသၟာၚ်ဗွဝ်ဖျာလေဝ် ကလိဂွံလ္ၚုဟ်ခိုဟ်မာန်ရဂှ် နကဵုနဲကဲ ဗွဲသရောပ်ပ္တိုန်ထ္ၜးလဝ်ရအဴ။