နာဲဗဳထဝ်မန်ဇြာ – “မာဲနူသုဒါန်သၠုၚ်ကျာ သီုဖအိုတ် ၉၈.၈% ဂှ် ကေတ်ဍုၚ်ဗၠးၜး သွက်ဂွံပါ်တိတ် နူဍုၚ်သုဒါန်” ရဴသာ်ဝွံ ပ္ဍဲဂိတုဖေဖဝ်ဝါရဳ ရ၊ ၂၀၁၁ ဂှ် သမတသုဒါန် အဝ်မာ အလ် ဗရှိရ် (Omar al-Bashir) လလောၚ်တြး ဗဗွဲဓဝ်တုဲ ဒုၚ်တဲ လတူသွဟ်မာဲရ။ သာ်ဂှ်မ္ဂး ယဝ်ရဆက်အာ အတိုၚ်လၟေၚ်အစဳအဇန်မ္ဂး ကၠာဂိတုဂျူလာၚ် (၉) တေအ် ဍုၚ်ဗၠးၜးတၟိတၟိမွဲ ကၠုတ်ပါ်တိတ်ကၠုၚ် လဒေါဝ်ဂၠးတိ ပ္ဍဲခေတ်ပစ္စုပ္ပန်ဏအ် မွဲပၠန်ရ။
ပ္ဍဲအကြာမၞိဟ် မဝါတ်ဒိုက် ဂွံသ္ၚုဟံၚ်ပြာ်တုဲ ဂွံစပုၚ်၊ ဆမၞိဟ် ၁၅ က္ဍိုပ်ကၠံဟေၚ် ဗှ်လိက်ဒးတအ်ဂှ် မၞိဟ်ဘာမတုဲ မၞံုပိုန်ဒြပ် ၜိုတ်ဍိုက်ကွဳစက်မာန်မွဲ မၞုံယၟု အာတေမ်ယက် (Atem Yak) ဟီုကဵု အာစာပရိုၚ် အေန်ဒိပေန်ဒေန် “အဲမဒှ်မၞိဟ် မွဲလှေ်ဟွံစှေ်စိုတ် အလာံဍုၚ်သုဒါန်ဂှ် ဒှ်အလာံဍုၚ်အဲ၊ ဒွက်ဍုၚ်သုဒါန်ဂှ် ဒှ်ဒွက် မပစၞးအဲမွဲတှေ် ဍုၚ်သုဒါန်ကရေက်ပါ်တိတ်အာ ၜါကရေက်ဗီုဏအ်ဂှ် သွက်အဲ အရာဂွံဒးအောန်စိုတ် ညိဟွံမွဲရ။” ရဴသာ်ဝွံရ။
ဍုၚ်သုဒါန်ဝွံ ဒှ်ဍုၚ် မပတိတ်ကၠေၚ် အလုံမွဲဂၠးတိမ္ဂး နွံဒၟံၚ် ၀.၅၃%တုဲ ကၠေၚ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂှ် ၜိုန်ရတိတ်နူလပါ်သၠုၚ်ကျာဂှ်ကီုလေဝ် ကောန်ဍုၚ်ဒေသသၠုၚ်ကျာတအ်ဂှ် ဟွံဂွံဒုၚ်စသိုၚ်တုဲ ကောန်ဍုၚ်သုဒါန် လပါ်သၟဝ်ကျာ မဒှ်ဂကူအာရာပ် ညးမအုပ်ဓလီုလဝ် ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ် ပရေၚ်ပၞာန်တအ်ဟေၚ် ဂွံဒုၚ်စသိုၚ်ရ။
ပရူဍုၚ်
ဍုၚ်သုဒါန်ဝွံ မၞံုပ္ဍဲအဖရိက လပါ်ဨသာန်တုဲ ဒှ်ဍုၚ်ဇၞော်အိုတ် မရနုက်ကဵုစှ် ပ္ဍဲဂၠးတိဝွံရ။ ပ္ဍဲအဖရိကမ္ဂး ဒှ်ဍုၚ်ဇၞော်အိုတ်မွဲရ။ ဍုၚ်ဝွံ ထဝ်၊ ကၠေၚ် တိတ်ဒၟံၚ် ဗွဲမဂၠိုၚ်တုဲ တိဗ္ၚလေဝ် နွံဂၠိုၚ်ကဵု ပြကောဋိကိုဋ်ဨကရ။ ကၠေၚ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂှ် တိတ်နူဒေသသၠုၚ်ကျာကီုလေဝ် ကၠေၚ်တအ်ဂှ် ကေတ်ဏာ လပါ်ဒေသသၟဝ်ကျာတုဲ ဒှ်ဂုဏ်ဖဵု ဆရဲဒေသသၟဝ်ကျာ ညးမအုပ်ဓလီုလဝ် လပါ်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ပရေၚ်ပၞာန်တအ်သၟးရ။ သီုဖအိုတ် မၞိဟ်နွံ ၄၀ ပြကောဋိကိုဋ်တုဲ မသုန်ဂအုံ ပန်ဂအုံဂှ် ဒှ်မၞိဟ်လပါ်သၟဝ်ကျာတုဲ ဒှ်မၞိဟ်မူသလေန် မဟီုအရေဝ်အာရာပ် မဒှ်ဂကောံမၞိဟ် မဇၞော်မောဝ်ဂၠိုၚ်ရ။
လပါ်သၠုၚ်ကျာဏအ်ဂှ် မၞိဟ်နွံ ၈ ပြကောဋိကိုဋ်တုဲ ဗွဲမဂၠိုၚ် ဒှ်မၞိဟ်အဖရိကလမ္စံက် မရှေ်သှေ် ဘာသာခရေတ် ကေုာံ ဘာသာကလော် (Animist) တုဲ ဒှ်မၞိဟ် ပ္ဍဲဂကောံမၞိဟ် မဝါတ်ဒိုက်အိုတ်၊ ပရေၚ်ထတ်ယုက် ပရေအ်အိုတ်၊ မၞိဟ်လေပ်လိက် အောန်အိုတ် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ်မွဲရ။ တုဲပၠန် ဗီုဒက်ပတန်ဍုၚ် မပ္တံကဵု ဂၠံၚ်တအ် ဘာတအ် ရုၚ်တအ်လေဝ် အောန်ဗွဲမလောန်ရ။ သီုဖအိုတ် ဂၠံၚ်ကာတ်တရာ နွံ (၃၈) တိုၚ်ဟေၚ်တုဲ ပၟတ်ပၠန် နကဵုအစဳအဇန် အလဵုအသဳ မဖန်လဝ် ဟွံမွဲတုဲ ဆပၟတ်စက်ဟေၚ် ဍေန်ဒၟံၚ်ပၟတ်ရ။ ဆမၞိဟ် (၁၅) က္ဍိုပ်ကၠံဟေၚ် ဗှ်လိက်ဒးတုဲ ဆမၞိဟ် (၂) က္ဍိုပ်ကၠံဟေၚ် တုဲနူ ဘာတန်မူလရ။
ပၞာန်အပ္ဍဲ ကေုာံ ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်
ဍုၚ်သုဒါန် ကၠာဟွံကလိဂွံ ဗၠးၜး နူဗြိတိန်ဏီ ၜိုတ်မွဲသၞာံဂှ် ယဝ်ရဍုၚ်သုဒါန် ကလိဂွံဗၠးၜး နူဗြိတိန်တုဲမ္ဂး ရဲလပါ်သၠုၚ်ကျာတအ် ဒးဒုၚ်ဍဵုဍိုက်ကဵု ရဲဒေသလပါ်သၟဝ်ကျာမာန်ရောၚ် ရဲလပါ်သၠုၚ်ကျာတအ် တီကေတ်တုဲ ဂစာန်ကၠုၚ် ညံၚ်ဂွံတၞဟ်ခြာ နူဒေသသၟဝ်ကျာတုဲ စဗတိုက်ကၠုၚ်ရ။ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် ဂတဂှ်မွဲသၞာံ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၅၆ ဂှ် ဍုၚ်သုဒါန် ကလိဂွံအာဗၠးၜး နူဗြိတိန်ဗက်ဂှ် အေဿလာမ်ဂှ် ဒှ်ဘာသာဍုၚ်၊ အရေဝ်အာရာပ်ဂှ် ဒှ်အရေဝ်ရုၚ်ရ။
ရဲဒေသသၠုၚ်ကျာတအ် ဟွံဒုၚ်ယှအ် ဆက်လုပ်ဒၟံၚ် ပေဲါဗတိုက်တုဲ ကၞောတ်တဲ သီုၜါလပါ် ညာတ်ကေတ် နကဵုပၞာန်ဂှ် ကေတ်ဇၞးညးသကအ် ဟွံမာန်သၟးဟွံက ဒှ်လလေၚ် သီုၜါလပါ် ချိုတ်ဂၠိုၚ် ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ်လီုလာ်၊ ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ဟွံညိၚ်ဝတ်တုဲ ပဲါနူဂှ်ပၠန် ဟိုတ်နူညးဒဴပၞာန်တအ် ကလောအ်လုပ် ဍုၚ်ဝုတ်ဒိုဟ်တအ်တုဲ ဍုၚ်ဝုတ်ဒိုဟ်တအ်လေဝ် ကဵုကၠုၚ်ဒြဟတ်ဓရိုဟ် သွက်ဂွံဒက်ပ္တန် ဓဝ်ၜိုဟ်လလံတုဲ စိုပ်သၞာံ ၁၉၇၂ ဂှ် ကေတ်ဓဝ်ၜိုဟ်လလံ ရေၚ်သကအ်ရ။
သွက်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာဂှ် ဖနှဴလဝ် သၞောဝ်ဖေတ်ဒရာ ကဵု သၞောတ်အုပ်ဓုပ်ဒေသတုဲ ဒက်ပ္တန်လဝ် ဒေသမအုပ်ဓုပ်ကေတ်တ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာ (Southern Sudan Autonomous Region) ရ။ ပ္ဍဲဂှ်မ္ဂး အခေါၚ် ဒက်ပ္တန် အလဵုအသဳဇကုဇကု (the Higher Executive Council) မၞံုကဵုအခေါၚ် ကံက်အခေါန်တုဲ ပရေၚ်ဂီုကၠီု ကဵု ကာဍုၚ်သအာၚ်ဂှ် စွံလဝ် ပ္ဍဲအလဵုအသဳဗဟဵုရ။ ဆဂး ကောန်ပၞာန် ပ္ဍဲဒေသသၠုၚ်ကျာ ကဝက်ဂှ် ကၠုၚ်နူ ရဲပၠန်ဂတးတြေံရ။
ၜိုန်ဂှ်ကီုလေဝ် သၞာံ ၁၉၈၀ လက္ကရဴဏအ်ဂှ် ပရေၚ်ပြံၚ်လှာဲဂမၠိုၚ် စကတဵုဒှ်ကၠုၚ်တုဲ စိုပ်သၞာံ ၁၉၈၃ ပ္ဍဲဂိတုမေဂှ် သမတ ဂါဝှာနဳမာရဳ Gaafar Numayri ပလီုကၠေံအလဵုအသဳ ကေုာံ ပါလဳမာန် ဒေသရးသၠုၚ်ကျာတုဲ ဆက်ဂၠာဲဂလိုၚ်ပတိုန် ကတိုၚ်ကၠေၚ်တၟိ နူဒေသရးသၠုၚ်ကျာ၊ ဗော်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် အပ္ဍဲဒေသရးသၠုၚ်ဂှ်လေဝ် ညးတေအ်ထကးကၠေံ ပိဗော်ရ။ ကမၠောန်လက္ကရဴအိုတ် ညးတေအ်မကၠောန်ဂှ် ကောန်ပၞာန် နူဒေသရးသၠုၚ်ကျာဂှ် ညးတေအ်ပြံၚ်ဏာ ဍုၚ်ကာတာမ် Khartoum မဒှ်ဍုၚ်ဇၞော် လပါ်သၟဝ်ကျာရ။ ကောန်ပၞာန်ပ္ဍဲဒေသဂှ် ထကးတုဲ ပၞာန်အပ္ဍဲဍုၚ် (ဝါ) ရဲတဝ်စၞေဟ်တအ် စတဝ်စၞေဟ်ကၠုၚ်တုဲ ဒက်ပ္တန်ပ္တိုန် ဗော်ဗၠးၜး ကောန်ဍုၚ်သုဒါန် (Sudan People’s Liberation Movement – SPLM) တုဲ ဒပ်ပၞာန်ညးတအ်ဂှ် ကဵုလဝ်ယၟု ဒပ်ပၞာန်ဗၠးၜး ကောန်ဍုၚ်သုဒါန် (Sudan People’s Liberation Army – SPLA)ရ။ ဗော်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်ဂှ် အာတ်မိက် ညံၚ်ဂွံကလိဂွံ ဒက်ပ္တန်ဍုၚ် နကဵုသၞောတ်ဖေတ်ဒရာ တုဲ ညံၚ်ဂွံဂွံအခေါၚ်တုပ်သၟဟ်ရ။
မွဲလပါ်ဂှ်ပၠန် ဒပ်ပၞာန်ညးတအ်လေဝ် နူလၟိဟ်မၞိဟ် မသုန်ကၠံဂှ် စိုပ်သၞာံ ၁၉၈၃ ဂှ် ဒှ်အာ ၜါလ္ၚီရ။ စွံလဝ်ဗဟဵုပၞာန် ပ္ဍဲဍုၚ်အဳတဳယဝ်ဗဳယျာ မဒှ်ဍုၚ်ပယျဵုမစုက် ကုသုဒါန်ဂှ်တုဲ လက္ကရဴဏအ် သီုသီဂွံအာ ဍုၚ်အပ္ဍဲသုဒါန် ၜိုတ်ဒးရးကီုရ။ စိုပ်သၞာံ ၁၉၈၅ ဂှ် လၟိဟ်ကောန်ပၞာန် ဒှ်အာၜိုတ် ၜါလက်ရ။
ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၈၄ ဂိတုဖေဖဝ်ဝါရဳ ဂှ် ရဲပၠန်ဂတးတအ် လုပ်ဗတိုက် ဒပ်ပၞာန်ပ္ဍဲဍုၚ် Chevron မဒှ်ဒၞာဲ ကုမ္ပဏဳပြၚ်သေတ် မခဲါဒၟံၚ်ကၠေၚ်ရ။ ကတိုၚ်ကၠေၚ် ပ္ဍဲဍုၚ်ချဴရန်ဂှ် ပ္ဍဲအခိၚ်ဂှ် ဂွံဒၟံၚ်သြန် မွဲသၞာံ သြန်ဒဝ်လာ ၂၇၅ ပြကောဋိကိုဋ်ဒှ်ရ။ သၞာံ ၁၉၈၄ အိုတ်ဂှ် ဂကောံအရီုအဗၚ် နူဍုၚ်သအာၚ် သီုကဵု နူဍုၚ်အမေရိကာန် နုက်တိတ် နူဒေသၠုၚ်ကျာဂှ်အိုတ်ရ။ စိုပ်သၞာံ ၁၉၈၅ ဂှ် ရဲပၠန်ဂတးတအ် လုပ်ဗတိုက် ဍုၚ် Kordofan မဒှ်ဍုၚ်အဓိက ပ္ဍဲသၠုၚ်ကျာဂှ် မွဲတုဲ စနူဂှ် ရဲပၠန်ဂတးတအ် သီဂွံအာ ဒၞာဲအဓိက ပ္ဍဲဒေသသၠုၚ်ကျာတုဲ ဆဍုၚ်တၞဟ်ညိညဟေၚ် ပၞာန်အလဵုအသဳ ဆက်ထိၚ်အာမာန်ရ။ ပၞာန်အလဵုအသဳတအ်လေဝ် ပန်နကဵုလွဟ်ဇၞော်ဇၞော် သီုပန်ကဵုက္ၜၚ်ကျာကီုရ။ ဍုၚ်အဳတဳယဝ်ဗဳယျာဂှ် ထံက်ပၚ် ကဵုအရီုအဗၚ် ကုရဲပၠန်ဂတးတအ် ဆလွဟ်လက်နက်သၟးဟွံက သီုကဵုလုပ်တိတ် တတ်ပယျဵုဗၠးဗၠးၜးၜးရ။
စိုပ်သၞာံ ၁၉၈၉ ဂိတုဂျုန် (၃၀) ဂှ် ဂဥုပ်ဗိုလ်ဇၞော် အဝ်မာ အလ်ဗရှိရ် Omar al-Bashir သီအဝဵုဍုၚ်တုဲ ဒက်ပ္တန်အလဵုအသဳပၞာန်၊ အုပ်ဓုပ်ဍုၚ် နကဵုပၞာန်၊ စဳရေၚ်ကမၠောန်ဍုၚ် နကဵုသၞောဝ်အေဿလာမ်တုဲ ပၞာန်ဍုၚ်သုဒါန်ဂှ် အုပ်ဓလီုဂွံ ဒေသသၠုၚ်ကျာ စဵုကဵုစိုပ် ပယျဵုဍုၚ်ကေန်ညာ ကဵု ပယျဵုဍုၚ်ယူဂါန်ဒါတအ်ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၉၃ အံက်တဝ်ပါ (၁၆) ဂှ် အဝ်မာ သၠာဲထောအ်ကယျိုၚ် နူကယျိုၚ်သကိုပ်ပၞာန် ကျိုၚ်ကေတ်ကယျိုၚ်သမတဍုၚ်တုဲ အဝဵုညးတေအ် ပဵုတုဲ တန်ကြန်ဂၠိုၚ်ကၠုၚ်ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၉၆ ဂှ် ညးတေအ် ကၠောန်သဘၚ်ရုဲမာဲ နကဵုမၞိဟ်ဒုၚ်ရုဲ ညးတေအ်မွဲဓဝ်တုဲ ညးတေအ် ဒက်ပ္တန်ပ္တိုန် ဗော်ကောန်ဂရေတ်ကောန်ဂကူ (National Congress Party – NCP) နကဵုဗော်ဝွံ ညးတေအ် ဒက်ပ္တန်လဝ် အလဵုအသဳဍုၚ်ရ။ ဟိုတ်နူပံၚ်တောဲကဵု က္ဍိုပ်သကိုပ်အေဿလာမ် အဝ်သမာပေန်လာဒေန်တုဲ ဍုၚ်ဂှ် အမေရိကာန် စုတ်လဝ် ပ္ဍဲစရၚ် ဍုၚ်မထံက်ပၚ် သၟာပကီုပရာပ်မွဲရ။ စိုပ်သၞာံ ၂၀၀၀ ဂှ် စိုပ်အလန် ဒးကၠောန်သဘၚ်ရုဲမာဲသမတပၠန်ဂှ် အဝ်မာ လလောၚ်တရး ကာမံက်တိုန်တုဲ ညးတေအ် ဆက်ဒုၚ်ရုဲစှ်ကေတ် နဒဒှ်သမတပၠန်ရ။
သၞာံ ၂၀၀၃ ကဵု ၂၀၀၄ မံက်ဂှ် ဟိုတ်နူကေတ်ဇၞး နကဵုပၞာန်ရေၚ်သကအ် ဟွံမာန်တုဲ ပရေၚ်တက်ကျာ အကြာရဲပၠန်ဂတးကဵု အလဵုအသဳသုဒါန် စဒှ်ကၠုၚ်တုဲ စိုပ်သၞာံ ၂၀၀၅ ဇာန်နဝါရဳ ၉ ဂှ် သီုၜါလပါ် ထပက်စၟတ်တဲ လိက်တုပ်စိုတ် ဓဝ်ၜိုဟ်လလံ နာဲရဝ်ဗဳ (Nairo Comprehensive Peace Agreement) တုဲ ပ္ဍဲတၚ်လတုပ်စိုတ်ဂှ် ဒုၚ်လဝ်လျိုၚ် ပရေၚ်အုပ်ဓုပ် ဒေသသုဒါန်သၠုၚ်ကျာ ညံၚ်ဂွံနွံတုဲ ဂတဂှ် (၆) သၞာံမ္ဂး ဒးကေတ် ဆန္ဒညးဍုၚ်ကွာန် မိက်ဂွံဍုၚ်သၠးပွးဟာ၊ မိက်ဂွံဆက်မံၚ်အာ နဒဒှ်ဒေသအုပ်ဓုပ်ဟာရ။
က္ဍိုပ်သကိုပ်သၟာပၠန်ဂတး ဂျန်ဂါရာန် John Garang ဂှ် ဂွံဒှ် ဒု-သမတတုဲ ကၠေၚ်နူဒေသသၠုၚ်ကျာဂှ် ပါ်ပရအ်ညးသကအ်တုပ်ပ်ရ။ တုဲပၠန် ကောန်ပၞာန်လပါ်သၠုၚ်ကျာ ကဵု လပါ်သၟဝ်ကျာတအ်ဂှ် ဒၞာဲညးကဵုညး ဆက်မံၚ်အာ။ ဆဂး ကေတ်ဓဝ်ၜိုဟ်လလံတုဲ ပိသတ္တဟ ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၅ ဂိတုအဝ်ဂါတ်မွဲဂှ် ဒု-သမတ ဂျန်ဂါရာန်ဂှ် ချိုတ်အာ ပ္ဍဲက္ၜၚ်ကျာသၞေၚ်ၜဲဒတုံရ။ ဟိုတ်နူဂှ်တုဲ ၜိုန်ရ ဒှ်ရုသံၚ်ညိညကီုလေဝ် ဓဝ်ၜိုဟ်လလံဂှ် ဟွံလီုအာရ။
မုဟိုတ်ရောမ္ဂး နူစ ဂိတုမာတ်ချ် ၂၀၀၅ ဂှ် ကံၚ်သဳဂီုကၠီု ကုလသမဂ္ဂ ဒက်ပ္တန်လဝ် မေတ်ရှေန်ကုလသမဂ္ဂ စပ်ကဵုသုဒါန် (United Nations Mission in Sudan – UNMIS) သွက်ဂွံဆက်ထိၚ်အာ ဓဝ်ၜိုဟ်လလံ ကေုာံ မၚ်မွဲပရေၚ်ဂီုကၠီု သွက်ညးဍုၚ်ကွာန်တအ် မၞံုဒၟံၚ် ပ္ဍဲဒၞာဲဂှ်ရ။ ပ္ဍဲဒေသသၠုၚ်ကျာဝွံ ၜိုန်ရ ကေတ်လဝ် ဓဝ်ၜိုဟ်လလံကီုလေဝ် ပ္ဍဲဒေသဒါဝှဲ (Darfur) ဂှ် ပၞာန်အာရာပ် မကော်ဂးစ ဇာန်ဇဝဳ Janjaweed တအ် ကဵုဒဒိုက် ဗက်ဂစိုတ်ပလီုဒၟံၚ် မၞိဟ်တအ်ဖိုဟ်ရ။ ဆဂး ၜိုန်ရ ကေတ်လဝ် ဓဝ်ၜိုဟ်လလံ နွံကီုလေဝ် ပရေၚ်ဒှ်ဗတိုက်ညးသကအ် အကြာမၞိဟ်ၜါဂကောံဝွံ ဆက်ဒှ်ဒၟံၚ် မွဲနှေံမွဲနှေံရ။
ကေတ်ဆန္ဒကောန်ဍုၚ်ကွာန်
ကြဴနူပၞာန် အပ္ဍဲဍုၚ် ပွိုၚ် ၂၀ သၞာံ မၞိဟ်ချိုတ်အာ ၜါပြကောဋိကိုဋ်တုဲ ဍုၚ်ၜါဍုၚ် သွက်ဂွံပြး ညးသကအ်ဂှ် သဘၚ်ကေတ်ဆန္ဒညးဍုၚ်ကွာန် ကတဵုဒှ်ကၠုၚ်ရ။ သဘၚ်ကေတ်ဆန္ဒဂှ် မၞိဟ် ၃.၉၃ ပြကောဋိကိုဋ် ဂွံအခေါၚ်စုတ်တုဲ သဘၚ်ကေတ်ဆန္ဒဂှ် နူဇာန်နဝါရဳ (၈) စဵုကဵုစိုပ် ဇာန်နဝါရဳ (၁၅) ပွိုၚ်မွဲသတ္တဟ စုတ်အာမာဲရ။ ဥက္ကဌသုဒါန်သၠုၚ်ကျာ Salva Kiir ညးစုတ်ဖျေံ မမာဲညး ပ္ဍဲကဠာမာဲတုဲ ညးဟီုတိုန် ဗီုအၚ်္ဂလိက် “This is the historic moment the people of Southern Sudan have been waiting for. (ဣဏအ်ဂှ် ဒှ်အခိၚ်ဝၚ် ကောန်ဍုၚ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာတအ် မစၟဳဒၟံၚ်ဂှ်ရ)။”
“ဗာဲဗာဲအာရာပ်၊ တ္ၚဲဏအ် အဲမိပ်ကွေံကွေံ တြုံအဲ ဒးဒုၚ်ဂစိုတ်ကဵု ကောန်ပၞာန်အာရာပ်။ လၟုဟ်ပိုဲကလိဂွံ ဍုၚ်ပိုဲ။ ဍေံတအ် ကေတ်ဍုၚ်ဍေံတအ်။” သာ်ဝွံ ဗြဴကၟာဲ Mary Anne Alier Avy ဟီုကဵု အာစာပရိုၚ်ရ။
ကောန်ဍုၚ်ကွာန်တအ် ၜိုန်ရဒးမၚ်ရေၚ်ဒတဴဒၟံၚ် အခိၚ်ဗွဲမလအ်ကီုလေဝ် မၞိဟ်ဟွံဂွံစုတ်ဏီတအ်ဂှ် ရေၚ်တုဲမၚ်ဒၟံၚ် မၞိဟ်မစုတ်တုဲတအ်ဂှ် လှေ်အာ ဒယှေ်ဒၟံၚ် ဗဒဲါဂှ် ဗွဲမမိပ်မြဟ်အိုတ်ရ။ သဘၚ်ကေတ်ဆန္ဒဂှ် မၞိဟ်စၞးဂၠးတိ မရံၚ်စံၚ်ခါတ်အကာဲ ပိလ္ၚီပြၚ်ရ။ ပ္ဍဲဂှ် နူဂကောံ ကောန်သၟိၚ်ရုပ်ဒမျိုၚ် George Clooney ၊ မၞိဟ်ချဳဓရာၚ် John Prendergast ၊ သမတအမေရိကာန်တြေံ Jimmy Carter ၊ ညးအုပ်ကာနာနာ ကုလသမဂ္ဂတြေံ Kofi Annan ၊ သမတအဖရိကသၠုၚ်ကျာတြေံ Thabo Mbeki ကေုာံ မၞိဟ်စၞးဍုၚ်ကြုက်၊ မၞိဟ်စၞး နူအဳယူ ၁၀၄ တၠတအ် မၚ်ရံၚ်ထိၚ်လဝ် သဘၚ်ကေတ်ဆန္ဒဂှ်ရ။ ၜိုန်ရ ပရေၚ်တက်ထၞက် အကြာမၞိဟ်သၠုၚ်ကျာ ကဵု သၟဝ်ကျာ ကတဵုဒှ် ညိညဇြိုၚ်သာကီုလေဝ် သဘၚ်ကေတ်ဆန္ဒဂှ် တုဲဒှ်အာ ၜိုဟ်ဟ်သြိုဟ်ဟ်ကီုရ။ မမာဲနူသုဒါန်သၠုၚ်ကျာ သီုဖအိုတ် ၉၈.၈% ဂှ် ကေတ်ဍုၚ်ဗၠးၜး သွက်ဂွံပါ်တိတ် နူဍုၚ်သုဒါန်ရ။
အကာဲအရာ ကြဴနူကေတ်ဆန္ဒ
ပြဟ်ဟ်ဏအ် ကၠေၚ်နူသၠုၚ်ကျာဂှ် ဒးပါ်ကဵု သၟဝ်ကျာ ကဝက်။ တုဲပၠန် စပ်ကဵုဒပ်ပၞာန်လေဝ် ဒးပါ်ပရအ် ရေၚ်သကအ်ကီုတုဲ ပရေၚ်ပန်ဂစိုတ် ရေၚ်သကအ် ကတဵုဒှ်ကၠုၚ်ရ။ ပ္ဍဲဖေဖဝ်ဝါရဳ ၁၆၊ ၂၀၁၁ ဂှ် ဟိုတ်နူပါ်ကရေက် ဒပ်ပၞာန်ဝွံတုဲ ဒှ်ပန်ညးသကအ် မၞိဟ်ချိုတ် ၂၁၁ တၠ။ Pagan Amum မၞိဟ်တာလျိုၚ် ဗော်ဗၠးၜးကောန်ဍုၚ်သုဒါန် (SPLM) ဟီု “ရဲသၟဝ်ကျာတအ် မိက်ဂွံပလီု ပရေၚ်ညိၚ်ဝတ် ဒေသသၠုၚ်ကျာတုဲ ဖန်ဇန် နကဵုပၞာန်။ ဆဂး ပဒေါအ်ဂွံအာ ဗွဲမပြဟ်။ ဣဏအ်ဂှ် ဒှ်ဂစိုတ်ကမၠက်ဂကူပိုဲရ။ ဒးဂိဓဇန်ကွေံ။ ပိုဲဂှ် ဒှ်မၞိဟ်ဒးဒုၚ်ဒၟံၚ်တွဵုရ။”
လလအ်ဂွံစိုပ် ဂျူလာၚ်တေအ် ၜိုတ်လဵုဆက်ထိၚ်အာမာန်ရောဂှ် ကေတ်ဟွံဒးဏီလေဝ် ယဝ်ရအတိုၚ်လၟေၚ်အစဳအဇန်မ္ဂး ကၠာဂျူလာၚ် (၆) မ္ဂး လလောၚ်တြး ဗၠးၜးဂွံရ။ ဆဂး ယၟုဍုၚ်ဂှ် ဗီုလဵုဂွံကဵုရော ဆက်ကေတ်အာ သုဒါန်သၠုၚ်ကျာ (Southern Sudan) ရဟာ။ သာ်ဂှ်ဟွံသေၚ် ကောန်ဍုၚ်ဗွဲမဂၠိုၚ် ဟီုအရေဝ် ဒိန်ကာ (Dinka) တုဲ ယၟုဍုၚ်ဂှ် ဒိန်ကာနိယျာ (Dinkania) ဟာ။ ဆဂး အရေဝ်တၞဟ်တအ်လေဝ် နွံတၟာဂလိုၚ်ဏီတုဲ ဒးချပ်မွဲဗီုပၠန်ရ။ ယၟုနာနာသာ် ရုဲစှ်ဒၟံၚ်ကီုလေဝ် စဵုကဵုတ္ၚဲဏအ် ဟွံစှေ်ဒၞာဲဏီရ။ အတိုၚ်အစဳအဇန် ယဝ်ရဆက်အာမ္ဂး ယၟုဍုၚ်တၟိဏအ် ဗီုလဵုရောဂှ် ဒးမၚ်ကဠၚ် စဵုကဵုစိုပ်ဂိတုဂျူလာၚ် ပ္ဍဲသၞာံဏအ်ရ။