အရာပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် က္လေၚ်ဆုတ်ဂတး
နာဲကသုမန်
ကြဴနူကဵု ဍုၚ်ပိုဲဂွံဗၠးၜး နူသက္ကရာဇ် (၁၉၄၈) တုဲ ဂွံစကာကၠုၚ်သၞောတ်ဝ် ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ဒဳမဝ်ကရေဇြဳ (၁၀) သၞာံပြၚ်ၚ်၊ လတုဲ မွဲအဆက်ဓဝ် နူကဵု သၞာံ (၁၉၆၂) စဵုကဵု သၞာံ (၂၀၁၀) ဂှ် ပွိုၚ်ကြပ် (၅၀) သၞာံ ဒးမံၚ်သၟဝ်တဲ ပရေၚ်အုပ်ဓုပ် တၠအဝဵုပၞာန်ရ။ နူကဵု (၂၀၁၁) စဵုကဵု (၂၀၂၀) ဏံဂှ် ဂွံတိုန်သၟူ ဒဳမဝ်ကရေဇြဳ ညိညကီုလေဝ် လၟုဟ် စိုပ်သၞာံ (၂၀၂၁) ဏံဂှ် ဒးဒုၚ်ထိၚ်အဝဵုတုဲ ပၞာန်တံ က္လေၚ်အုပ်ဓုပ်ပၠန်ရ။ ပ္ဍဲကဵုအခိၚ် (၂၁) ဗွဝ်ကၠံဏံ ပ္ဍဲကဵုဍုၚ်ပိုဲတံ ဒှ်ပရူသီအဝဵုသာ်ဏံဂှ် ဒးအောန်တဴစိုတ် ဗွဲမလောန်ရောၚ်။
တၟော်ရံၚ်ကဵု ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ဇွောဝ်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်ဂၠးကဝ်မ္ဂး ပ္ဍဲကဵု (၂၁) ဗွဝ်ကၠံဏံဂှ် ပိုဲတံ လဇုဲလဇအာဒၟံၚ်ရရ မဒှ်တုဲ ယဝ်ရပရေၚ်အုပ်ဓုပ်ပၞာန်တံ ဆက်အာဒၟံၚ်အတိုၚ်ဏံရမ္ဂး အကာဲအရာ ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်ပိုဲတံဂှ် လအ်အာ ဂြုဲအာရောၚ်။ အရာပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် အရာပရေၚ်ပိုန်ဒြပ် ပရေၚ်မၞိဟ် ပညာ ထတ်ယုက်တံ အိုဿီုဂှ် လဇုဲအာမာန်ရောၚ်။ တၞဟ်နူဂှ်ပၠန် ပၞာန်တံ ဂွံတန်တဴအာ ဍာ်ဇမၠိၚ်မာန်ဂှ်တှေ် ဗတိုက်ပၞာန် အာသီ သယံဇာတနာနာသာ် ပ္ဍဲတိဍာ် ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံပၠန်တုဲ ပေဲါပၞာန်ဂှ် ကလေၚ်ဒှ်မာန်ရောၚ်။ အရာဇီုကပိုက် ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်ဂှ် အတိုၚ်ဗွဲသၟဝ်တေံရ။
(က) ရမျာၚ်ဒဳမဝ်ကရေဇြဳ သ္ၚိ်တ်ဇြ
တ္ၚဲဏံ ညးသၟတ် အာယုက်ဍောတ်တ်တံ မကော်ခဴစ Generation Z အာတ်မိက် လုပ်ကၠုၚ်ပေဲါဗတိုက် ထ္ၜးဆန္ဒ သွက်အနာဂတ်ညးတံရ။ အနာဂတ်ညးတံဂှ် ညးတံ ဟွံမိက်မံၚ် ပ္ဍဲကဵုသၟဝ်တဲ ပရေၚ်အုပ်ဓုပ်ပၞာန်ရ။ မိမ ညးတံ ကောၝဲ ဍေံတံ မံၚ်ကၠုၚ်သၟဝ်တဲ ဗၞတ် ပွိုၚ် (၅၀) သၞာံ တုဲဒှ်ကီုရ။ ပ္ဍဲကဵု ပွိုၚ် (၅၀) သၞာံဏံ မုဒှ်ကၠုၚ်ရော ညးတံ ကေၚ်ဆဵုလဝ်တုဲရ။ သၟတ်တ္ၚဲဏံဂှ် ညးတံ ကေၚ်တီညာတ်ကၠုၚ် ဍုၚ်ဒဳမဝ်ကရေဇြဳတံ တဴတက်ကၠုၚ် ဗၞတ်အလဵု ညးဍုၚ်ကွာန်တံဂှ် အခေါၚ်ညးတံ ရုဲစှ်ကေတ် က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်ညးတံနွံရောၚ် ဓရ်ပတှေ်နွံသာ်ဝွံရ။
တ္ၚဲဏံ ပၞာန်တံ သီအဝဵုဂှ် ထ္ၜးဟိုတ်ကဵု ပေဲါရုဲမာဲအလီကီုလေဝ် ဍာံပြဇေတ်တ်ဂှ်တှေ် နကဵုဍေံတံ သွက်ဂွံက္လေၚ်္ၚာပ်ကေတ်အဝဵု အတိုၚ်သၞောတ်ဝ် (၂၀၀၈) တုဲ ဍေံတံ ဒှ်ဒဝိၚ်ဂှ် ယဝ်ရ သၞောတ်ဒဳမဝ်ကရေဇြဳ မံက်ဂၠိုၚ်တိုန်ခ္ဍၚ် အခန်ဍေံတံဂှ် ကၠေံအာခ္ဍၚ်ရောၚ်။ ဒှ်သာ်ဂှ်ရ ထ္ၜးဟိုတ်ကဵု ပေဲါရုဲမာဲယောၚ်ယာညိညဂှ်တုဲ ပဲါတးထောံ ဆန္ဒညးဂမၠိုၚ် ညးမကဵုလဝ်မာဲတံဂှ်ရ။ ဟီုတဝ်တဝ်တှေ် သ္ပမာန်လတူညးဍုၚ်ကွာန်တံ စုတ်လဝ်မာဲ ဗွဲမဍာံပြတံဂှ်ရ။ ဂတနူဏံလေဝ် နကဵုကံၚ်ဇြဳပၞာန်ဂှ် ညးတံ ကၠောန်သ္ပ ပေဲါရုဲမာဲ ဟီုစရ။ ယဝ်ရ ဗော်ညးတံ စှေ်စိုတ်ဂှ် ဟွံဇၞးတှေ် ဗီုဗီုဏံ က္လေၚ်သ္ပမာန်ရ။
သၞောတ်ဒဳမဝ်ကရေဇြဳဟီုဂှ် ဇၟာပ်ပ်ကောန်ဍုၚ် ကောန်ကွာန်တံ အခေါၚ်နွံ သွက်ဂွံပတန် ဍုၚ်ကွာန်ဇကု ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ်ဇကု ပရေၚ်ပညာဇကုတံတုဲ လညာတ်တၟိတၟိ ပရူတၟိတၟိတံဂှ် ဍေံမံက်ဂတဝ်ဒၟံၚ် လၟိုန်ကာလရောၚ်။ ညးဂမၠိုၚ် ပါလုပ်ရောၚ်။ အတိုၚ်အလဵုအသဳစၞောန် ညးဍုၚ်ကွာန်တံ ကၠောန်ဗက်ဟွံသေၚ်၊ အလဵုအသဳဂှ် ညးဍုၚ်ကွာန်တံဟေၚ် ဒးရုဲစှ်ပတိုန်ရောၚ်။ အဓာန်ဂတဏံ ပၞာန်ဏံ ယဝ်ရ အုပ်ဓုပ်အာ အတိုၚ်ဏံ (ဝါ) ဗော်ဍေံတံ စှေ်စိုတ်ရ အုပ်ဓုပ်အာမ္ဂး ဍုၚ်ကွာန်ဂှ်တှေ် အတိုၚ်ပၞာန်တံ ဖန်က်ရဟေၚ် ဍေံဒှ်မာန်ရောၚ်။ လညာတ်ညးဂမၠိုၚ်ဂှ် ဟွံပါလုပ်ရ။
(ခ) ပရေၚ်ညဳသၟဟ် ထကးပြး
လၟုဟ် ပ္ဍဲကဵုပွိုၚ် (၁၀၀) တ္ၚဲပြၚ်ၚ်ဂှ် ၜိုန်ရ ဒပ်ဂီုကၠီုကံၚ်ဇြဳပၞာန် ဒပ်ပၞာန်ဗၟာကဵု ဗၠာဲသၟိၚ်ဗၟာတံ ပန်ဂစိုတ် ညးဍုၚ်ကွာန်တံကီု၊ ရပ်စပ်လဝ် ညးမချဳဒရာၚ် ထ္ၜးဆန္ဒကဵု သၞာဲဒဴ ဒေံါနူကမၠောန်တံတုဲ ညးဍုၚ်ကွာန်တံ ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂှ် စိုတ်ဂိအာကဵု ကံၚ်ဇြဳပၞာန် (ဝါ) ဒပ်ပၞာန်ဗၟာဝွံရ။ ညးတံ ဒုၚ်တဲဟွံမာန်ရ။ လတုဲ ဗော်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ဗဒဗဒဲါပၞာန်တုဲ ဂွံတိုန်အဝဵုဂှ်လေဝ် ညးဍုၚ်ကွာန်တံ စှေ်စိုတ်ဟွံသေၚ်ရ။ ညးဍုၚ်ကွာန် ဗွဲမဂၠိုၚ် ဒစဵုဒစးအာရောၚ်။
ဟီုစရ ကံၚ်ဇြဳပၞာန်ဏံဂှ် နကဵုလွဟ်ညးတံ ညးတံဍိုက်ထၠပ်ထောံ ညးမဒစဵုဒစးညးတံမာန်တုဲ ထိ်ၚ်ဂွံအဝဵုပေၚ်ၚ် ကၠောန်သ္ပပေဲါရုဲမာဲ ဟီုစရ။ ပေဲါရုဲမာဲဏံဂှ် ဗော်ကျခိုၚ်ယျေ သွက်ဂွံဇၞးဂှ် ညးတံ ဖန်ဇန်အာရောၚ် ဟီုစဂွံရ။ ညးဍုၚ်ကွာန် (ဝါ) ညးမၞုံအခေါၚ်ကဵုမာဲတံဂှ် ဟိုတ်နူကဵု ဗော်ညးတံ စှေ်စိုတ်ဂှ် ဟွံပါပ္ဍဲကဵုပေဲါရုဲမာဲဝွံတုဲ တိ်တ်ကဵုမာဲ ဟွံသေၚ်။ ဗကပ်ဗဗေၚ်နာနာသာ် ကတဵုဒှ်မာန်ရ။ ထောံစရ၊ ဗော်ကျခိုၚ်ယျေဂှ် ဇၞးမာဲတုဲ တိုန်ဒက် အလဵုအသဳကီုလေဝ် ညးဍုၚ်ကွာန်တံ သွက်ဂွံပံၚ်တောဲ ကဠၚ်စအရေဝ် အလဵုအသဳဂှ် ဒှ်ဟွံလောဲ။
ဂတနူဏံမ္ဂး စပ်ကဵုအကာဲအရာပညဳပညပ် ညဳသၟဟ်အလုံဂကူ (အမျိုးသားပြန်လည်သၚ့်မြတ်ရေး) ဂှ် ဖန်ဇန်ဟွံလောဲသွာရ။ လတူကံၚ်ဇြဳပၞာန် သ္ပလဝ်လတူညးဍုၚ်ကွာန်တံဂှ် အလုံညးဍုၚ်ကွာန်တံ သၠးအခေါၚ်ဟွံမာန်ရ။ အကြာဏံ ပၠန်ဂတးရပ်လွဟ် စဵုဒၞာညးဍုၚ်ကွာန် ဍေံဆက်တုဲ ကတဵုဒှ် အပ္ဍဲဍုၚ်ရောၚ်ဟီုတှေ် ပၠန်ညးသကအ် ဂစိုတ်ညးသကအ် အကြာဂကူဗၟာဂှ် ကတဵုဒှ်မာန်ရောၚ်။ ပရေၚ်ညဳသၟဟ် အကြာဂကူဗၟာတံ ဟွံမွဲမ္ဂး သီုဍေံဇီုကပိုက်အာ အလုံကၟိန်ဍုၚ် သီုကဵု ကောန်ဂကူ ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တၞဟ်ဟ်တံရောၚ်။
(ဂ) ပရေၚ်တဴတက် ဒေံါဒေၚ်
ဍုၚ်မွဲမွဲ သွက်ဂွံကၠောန်အာ ပရေၚ်ဖောအ်ဗြေဝ်နာနာသာ် မပ္တံကဵု ပရေၚ်ပညာ၊ ပရေၚ်ထတ်ယုက်၊ ဂၠံၚ်ဍာန်၊ ဍာ်ကၟိန် ကေုာံ ဓာတ်လလဳ သွက်ညးဍုၚ်ကွာန်တံဂှ် ကာလ ဍုၚ်ကွာန်ၜိုဟ်သြိုဟ်မ္ဂး ကၠောန်ၜိုတ် လောဲသွာရောၚ်။ ယဝ်ရ ဍုၚ်ကွာန်ဟွံၜိုဟ်သြိုဟ် ညးဍုၚ်ကွာန်တံ ဟွံဒုၚ်တဲမ္ဂး ပရေၚ်ဖောအ်ဗြေဝ်ဂှ် ကၠောန်ဟွံဂွံတုဲ ဒေံါဒေၚ်အာမာန်ရ။
မွဲသာ်ပၠန် ဍုၚ်ဗၟာဂှ် ဒှ်ဍုၚ်ဝါတ်ဒိုက်မွဲရ။ ယဝ်ရ ပရေၚ်အရုီုအဗၚ်ဂၠးကဝ် ဟွံမွဲမ္ဂး ပရေၚ်ဖောအ်ဗြေဝ်တဴတက်ဂှ် သွက်ဂွံကၠောန်ၜိုတ်အာ လောဲသွာကွေံ ဟွံသေၚ်ရ။ အဓိက အရီုအဗၚ် ပရေၚ်ဖောအ်ဗြေဝ်တဴတက်တံဂှ် ဍေံကၠုၚ်နူကဵု ဂကောံကုလသမဂ္ဂ (UN Agencies)၊ ဍုၚ်အမေရိကာန်၊ ဍုၚ်ဂျပါန်၊ ဍုၚ်အဝ်သတေလိယျ ကေုာံ ဍုၚ်ယူရပ်တံ ဗွဲမဂၠိုၚ်ရောၚ်။ ဍုၚ်ကြုက်ဂှ် ကဵုအရီုအဗၚ်သၟးသၟး ဟွံမွဲရောၚ်၊ ဆက်စပ်ကဵု ပရေၚ်ဓလိုက်တံရိုဟ်တုဲဟေၚ် ကၠောန်ကဵုပရေၚ်ဖောအ်ဗြေဝ် ညိညိညညရ။ ဟီုတဝ်ဝ်တှေ် အရီုအဗၚ်တံဂှ် ကၠုၚ်နူကဵု အရီုအဗၚ်ဍုၚ်ဇၞော်ဇၞော် စကာဒၟံၚ် သၞောတ်ဒဳမဝ်ကရေဇြဳရောၚ်။
တ္ၚဲဏံ ယဝ်ရ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ကေတ်အဝဵုတုဲ အုပ်ဓုပ်ဍုၚ်ကွာန်ရောၚ် ဖံက်ပကဝ်လဝ် သၞောဝ်ဒဳမဝ်ကရေဇြဳရောၚ်တှေ် ကုလသမဂ္ဂကီု ဍုၚ်ဇၞော်ဇၞော်တံကီု ဟွံကဵုအရီုအဗၚ် ပရေၚ်ဖောအ်ဗြေဝ်တံရ။ ပ္ဍဲကံၚ်ဇြဳပၞာန်ဂှ်တှေ် သွက်ဂွံကဵုအရီုအဗၚ် စပ်ကဵုပရေၚ်ဖောအ်ဗြေဝ်ဏံဂှ် သြန်ဟွံမွဲရောၚ်။ သြန်ဘဏ္ဍာ ဗွဲမဂၠိုၚ်တံဂှ် ဍေံတံစကာ ပ္ဍဲပရေၚ်ပၞာန်ဂှ် ဒှ်ဂၠိုၚ်ရ။ သြန် သွက်ဂွံကၠောန်ပရေၚ်ဖောအ်ဗြေဝ် နာနာသာ်ဂှ် အောန်ကွေံ ဒှ်မာန်ရောၚ်။
(ဃ) ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ် ဆက်အာဂတ ဟွံလောဲသွာ
နူကဵုအခိၚ်သမ္မတဥူတိၚ်သိၚ် လက္ကရဴဏံ စိုပ်အာလက်ထက် NLD ဂှ်တှေ် ဗော်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ကောန်ဍုၚ်အရေၚ်ကီု၊ ဗော်ရပ်လွဟ် ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံကီု တိုန်စိုပ် ပါလုပ်သဳကၠဳ ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် (Political Dialogue) သွက်ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ရ။ အဓိ်က ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ဟီုဂှ် သွက်ဂွံဒက်ပတန်အာ ကၟိန်ဍုၚ်ဖေဝ်ဒရေဝ်တုဲ သွက်ဂွံကဵုအခေါၚ်အရာ သွက်ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံရ။
ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ တီဒၟံၚ်စေတနာ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာပေၚ်ၚ်ရ။ ဇၟာပ်ပ်ပေဲါတက်ကျာ ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ် ညးစၞး ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ လုပ်ပထုဲကဵု သွဟ်ဍာံပြ သွဟ်ခိုဟ် ပတဝ်ဏာက္ဍိုပ် ဒက်ပတန် ကၟိန်ဍုၚ်ဖေဝ်ဒရေဝ်ရ။ ဒက်ပတန် ကၟိန်ဍုၚ်ဖေဝ်ဒရေဝ်မ္ဂး သွက်ဂွံဒက်ပတန်အာ ပ္ဍဲကဵုသၟဝ်သၞောတ်ဝ် (၂၀၀၈) ရောၚ်။ ဟိုတ်ဂှ်ရ က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ ကေၚ်ဆဵုဂဗဂဂှ်တှေ် ဇၟာပ်ပ်ပတိုန်ထ္ၜးဏာ ပရူတၚ်နၚ် ကံကုသဵု ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ သွက်ဂွံဖန်ကေတ်မ္ဂး ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ စဵုဒၞာတွဵုရ။
လၟုဟ် ကံၚ်ဇြဳပၞာန်တံ သီကေတ်အဝဵုတုဲမ္ဂး အခန်ကဏ္ဍ အလဵုအသဳညးဍုၚ်ကွာန်၊ ဗော်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်တံ ဟွံပါလုပ်မွဲသာ် တက်ကျာညးသကအ် တိုက်ရိုက်ဟာ။ အတိုၚ် ကောန်ဍုၚ်အရၚ် အာတ်မိက် သွက်ဂွံဖန်ဗဒှ်ကဵု တွဵုရးညးကဵုညး၊ သွက်ဂွံဖျေံဗီု ကၟိန်ဍုၚ်ဖေဝ်ဒရေဝ်ရ။ ပရေၚ်အာတ်မိက် ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံဂှ် ဍေံဒစဵုဒစးဒၟံၚ်ကဵု သၞောတ်ဝ်ဥပဒေ (၂၀၀၈) နွံကီုရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ အရာတက်ကျာ ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ကုဒပ်ပၞာန်ဗၟာဂှ် ဒှ်ဟွံလောဲရ။
နကဵုဂကောံကောန်ဍုၚ်အရၚ်ရပ်လွဟ် (EAOs) ဗၞတ် (၁၀) ဂကောံ ထ္ပက်လဝ်စၟတ်တဲ ပရေၚ်ဒေံါပန်ပှော် အလုံဍုၚ် (NCA) တံဂှ် နကဵုညးတံ သွက်ဂွံတက်ကျာ ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ဂှ် ဒေံါလဝ်ကၠာရောၚ် ဂးရ။ ဆဂး ယဝ်ရ အကာဲအရာ ကံၚ်ဇြဳပၞာန် ထိၚ်ဍုၚ်မာန်ရောၚ် ညးတံညာတ်တှေ် ညးတံ က္လေၚ်တက်ကျာမာန်ရောၚ်။ ဆဂး မ္ၚးနူကဵု ဂကောံ (၁၀) ဂကောံဏံတှေ် ဂကောံ EAOs ဟွံထ္ပက်တဲတံဂှ် ညးတံ ကၠုၚ်တက်ကျာ ဟွံသေၚ်ရောၚ်။ ဗီုကဵုဂကောံ KIO/KIA ဂှ်တှေ် ညးတံ ဆက်ဗတိုက်တုဲ တိဍာ်ညးတံ ညံၚ်ဂွံစိုပ်အာ သၟဝ်တဲညးတံရောၚ် ညးတံ ဂစာန်အာရောၚ်။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပရေၚ်တက်ကျာ ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ဂှ် ယအ်ဒေက်အာမာန်ရောၚ်တုဲ ယဝ်ရ ကံၚ်ဇြဳပၞာန်ဟေၚ် အုပ်ဓုပ်လဝ်ဍုၚ်တှေ် လပအ်ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ သွက်ဂွံဒက်ပတန် ကၟိန်ဍုၚ်ဖေဝ်ဒရေဝ်ဂှ် ဒှ်ဝါတ်ရောၚ် ပတိုန်ထ္ၜးဏာရ။
ပ္ဍဲကဵုလၟေၚ်ဂတတေံမ္ဂး ပရေၚ်ဇီုကပိုက် အရာပိုန်ဒြပ်ကီု ပရေၚ်မၞိဟ်ကီု ဆက်ပတိုန်ထ္ၜးဏာကဵုပၠန်ရောၚ်။
