လိက်ပရေင်၊ အံက်သာ(တံင်ပရင်)

၁၃၈၆ သၞာံ၊ ဂိတုဖဝ်ရဂိုန်အိုတ် (28.3.2025) အခိင်ဒေါဝ်တ္ၚဲ (၁၂း၅၀) နာဍဳဂှ် တိချဳ M 7.7 ပ္ဍဲဒေသသဂါင်၊ မန္တလေဝ် မၞုံလဒေါဝ်ၝောံဍုင်ဗၟာတုဲ မပတံကျာ်စေတဳ၊ ဘုတ်၊ ဘာ၊ ရုင်၊ သ္ၚိဌာန်၊ ဒဒန်၊ ဂၠံင်ဍာန်ဂမၠိုင် လီုလာ်အာတုဲ သင်ပဝ်၊ မၞိဟ်ချိုတ်၊ ဒးဂွဵုဂွိုက် လၟိဟ်ဂၠိုင်ကဵုလ္ၚီရ။ ခေတ်ဏံ ဒှ်ဒၟံင်ခေတ်လပှ်ကျာ အေန်တာနေတ်တုဲ ဗီုရုပ်မၞိဟ်တံ ဒှ်မံင်ဒဒိုက် ဘဲဒဏ်သဘာဝ အလန်ဏံဂှ် မွဲဒမြိပ်ဓဝ် ပြးအလုံလိုက်မွဲရ။

ကောန်ဍုင်ဗၟာတံဂှ် မွဲဒမြိပ် နူကဵုဗၠးၜးတိတ် နူသၟဝ်တဲအင်္ဂလိက်တုဲ ဘဲဒဏ်နာနာ ဒးဒုင်ကၠုင်မံင် ဟွံဂွံသ္ကုတ်ခြာ ဟီုမ္ဂး ဟွံဗၠေတ်ရ။ မပတံကဵုဂကူဇၞော် ပ္ဍဵုပ္ဍိုက်ဂကူဍောတ် ဘဲပၞာန်ပ္ဍဲဍုင်ဂှ်လေဝ် ဒးဆဵုဂဗကၠုင်အဆက်က်ရ။ နူကဵု၂၀၁၉ တေံ ဘဲဒဏ်ကပ်ယဲဂိုဝ်ဗေတ် ယဲကပ်ဂှ်လေဝ် ဟွံအိုတ်ဏီ ဘဲပၞာန်အလုံဍုင်မွဲ ဒးဒုင်ကၠုင် ဒဵုကဵုအခိင်လၟုဟ်ရ။ အဃောဒးဒုင်မံင် ဘဲကပ်ပၞာန်ဂှ် ကပ်တိချဳ ထပ်လုပ်စိုပ်ကၠုင်ပၠန်တုဲ အလုံဍုင်ဗၟာမွဲ ဒးကပ်ညဳ ဟီုစဂွံရ။

∆ ဟိုတ်တိချဳ(၈)သာ် အတိုင်ကၠုင်နူတွံကျာ်ဗုဒ္ဓဘာသာ

ယွံအာနန် ဂၠးတိဇၞော်ဏံ တန်တဴဒၟံင်လ္တူဍာ်ရ။ ဍာ်ဂှ်တန်တဴဒၟံင်လ္တူကျာရ။ ကျာဂှ်တန်တဴဒၟံင် လ္တူအာကာသရ။ ဟိုတ်တိသ္ဂောံချဳဂှ် (၁) အခိင်ကျာကပိုက်ထတ် ဗွဲမသ္ကာတ်မြဟ်ဂှ် ဍာ်ဂှ်ချဳတိုန်တုဲ တိမၞုံဒၟံင်လ္တူဍာ်ဂှ်လေဝ် ချဳဂတဝ်အာရ။ (၂) သၟိင်ဣိန်၊ သမဏ၊ ဗြီု မၞုံကဵုဣဒ္ဓိအနုဘဴတံ ဇၞော်ပၟဝ်ဇျှာန်ကသိုဏ်တိ ကေုာံ ဇျှာန်ကသိုဏ်ဍာ်တုဲ အံင်ဇၞးအာမ္ဂး တိချဳရ။ (၃) အလံင်ကျာ်ဗောဓိသတ် စုတိနူဍုင်သွဝ်တုသိတာတုဲ စှ်ေတန်ပဋိသန္ဓိ ပ္ဍဲဍုင်လိုက်ဂှ် တိချဳရ။ (၄) ဗောဓိသတ် မၞုံပ္ဍဲဂဝ်ဂၞဴတေံ သၠးတိတ်နူဂၠံဂဝ်ဂၞဴမိတုဲ တိချဳရ။ (၅) ကျာ်တြဲက္လိဂွံ သမ္မာသမ္ဗောဓိညာဏ် မသၠုင်ပြဲ ကတဵုဒှ်ကျာ်တုဲ တိချဳရ။ (၆) ကျာ်တြဲတွံဓဝ်ဓမ္မစက် မသၠုင်ပြဲတဴတုဲ တိချဳရ။ (၇) ကျာ်တြဲသၠးကၠေံ အာယုသင်္ခါရတုဲ ဆက်ဇမၠိင်တဴအာယုက်မ္ဂး တိချဳရ။ (၈) ကျာ်တြဲ နာံရုပ်ပၠိုတ်သတိုတ်အာတုဲ လုပ်အာနိဗ္ဗာန် နကဵုအနုပါဒိသေသ နိဗ္ဗာနဓာတ်မ္ဂး တိချဳရ။ သာ်ဝွံ ကျာ်တြဲသှ်က္လးလဝ်ကဵုမှာထေရ်အာနန်ရ။

∆ဟိုတ်တိချဳ အတိုင်ကၠုင်နူတၠပညာသိပ္ပံ (Wikipedia – Mon)

ကသဳတိ (ဗွဲမဂၠိုင် ဟီု တိချဳ) (အင်္ဂလိက်: earthquake ) ဂှ် ဒှ် အရာ ဗလးတိ မုက်လတူ ချဳတိုန် မွဲတဲဓဝ် ဟိုတ်နူ အသိင်ဒြဟတ် သၟောန်တၟအ်ဂလး (lithosphere) ဇီုပေါတ်ရေင်သကအ်တုဲ လပှ်ကသဳတိ (seismic wave) က္တဵုဒှ်ကၠုင်ရ။ ကသဳတိဂှ် ဗဒှ်ကဵု အသိင် ကဆံင်နာနာ နူ မနွံအသိင်သာသာ မုဟွံတီကေတ်၊ စဵု အသိင် မသကာတ်မြဟ် မဓရိုဟ် ကလာင်ပတိုန် ကိရိယာ၊ မၞိဟ် လတူကျာ၊ ပလီုသလေက်ထောအ် အလုံဍုင်မွဲမာန်ရ။

ကသဳတိ က္တဵုဒှ်မ္ဂး ပ္ဍဲ ဗလးတိ မုက်လတူဂှ် ချဳတိုန်၊ ဟွံသေင်မ္ဂး ခတဝ်တိုန် ဟွံသေင်မ္ဂး ဆုဲပြံင်အာတအ် က္တဵုဒှ်ကၠုင်မာန်ရ။ ယဝ်ရ ကသဳတိ က္တဵုဒှ် ပ္ဍဲ ၜဳမ္ဂး ဍာ်ၜဳ ကလိုက်တုဲ ၜဳကလိုက် မကော်ဂး သူနာမဳ က္တဵုဒှ်ကၠုင်မာန်ရ။ လဆောဝ်မ္ဂး ကသဳတိဂှ် ဗဒှ်ကဵု ကသုဲတိ (landslides) ဗလးတိ မုက်လတူဂှ် ဆုဲကဆေတ်ပြံင်အာလေဝ် ဒှ်မာန်ကီုရ။

ကသဳတိ ဟွံသေင်မ္ဂး အရေဝ်မန်ခေတ်လၟုဟ် (ဝါ) အရေဝ်အရာပ် တိချဳဂှ် အရာတိမချဳ သီုဖအိုတ်ဂှ် ကော်ဒၟံင်ရ။ သီုကဵု ဟိုတ်နူသဘာဝ ဟွံသေင်၊ ဟိုတ်နူ မၞိဟ်မကၠောန်ပတုဲ လပှ်ကသဳတိ က္တဵုဒှ်ကၠုင်ဂှ်လေဝ် ကော်စဒၟံင် ကသဳတိကီုရ။

∆ ကသဳတိ မကတဵုဒှ် နူ သဘာဝ (Wikipedia – Mon)

အဓိက ဟိုတ်ကသဳတိ မဂွံက္တဵုဒှ် နွံ ပိသာ်။ သီုပိသာ်ဂှ် က္တဵုဒှ်ကၠုင် ဟိုတ်နူ ဂတှ်ေတိ ပေါတ်ဒး ရေင်သကအ် မတွဟ်ဂး သၟောန်ဂတှ်ေတိၜါ ကဆေတ်အာ၊ ဟွံသေင်မ္ဂး သၟောန်ဂတှ်ေတိၜါဂှ် မွဲဂှ် ကဆေဝ်သဝ်စှ်ေ၊ မွဲပၠန်ဂှ် သၟောန်ဂတှ်ေတိၜါ မွဲလပါ်ဂှ် ကဆံင်သၠုင်တိုန်။ ကရောင်ကသဳတိ (ဝါ) ဂၠံင်တိချဳ မကော်ဂး နဘာသာအင်္ဂလိက် Tectonic earthquakes ဂှ် နွံဒၟံင် ဒၞာဲ ဗွဲမဂၠိုင် ပ္ဍဲ ဂၠးတိဝွံရ။

ပ္ဍဲဒၞာဲကရေက်ဂၠးတိဂမၠိုင် မစုက်လုက် ရေင်သကအ်တအ်ဂှ် ဒှ် ကရောင်ကသဳတိရ။အခိင်ကာလ သၟောန်တၟအ်ဂလးၜါ ပေါတ် ရေင်သကအ် ကဆေတ် ရေင်သကအ်၊ ဟွံသေင်မ္ဂး ကရေက်ဂၠးတိမွဲဂှ် ကဆေဝ်သဝ်စှ်ေ၊ ဟွံသေင်မ္ဂး ကရေက်ဂၠးတိမွဲဂှ် ကဆံင်သၠုင်တိုန်မ္ဂး ကသဳတိ က္တဵုဒှ်ကၠုင်ရ။ လဆောဝ်မ္ဂး ဟိုတ်နူ အသိင်ဟွံထတ်တုဲ ဇွိုင်လပှ်ကသဳတိဂှ် ဟွံတိုန်စိုပ် စဵု ဗလးတိ မုက်လတူ၊ လဆောဝ်တိုန်စိုပ် ညိည၊ အသိင် ထတ် ဇွိုင်လပှ်ကသဳတိ ကၠုင်တက်စိုပ် ဗလးတိ မုက်လတူထတ်မ္ဂး အသိင်ကသဳတိ ထတ်ရ။ သာ်ဝွံ ပရေင်တိချဳ အာစာသိပ္ပံတံ သ္ၚဳဂၠိပ်လဝ်နွံရ။

∆ စရင်တိချဳလဝ်ဍုင်ဗၟာဂမၠိုင်

(၁) သၞာံ ၁၇၆၂ – တိချဳရခေင် (၂) သၞာံ ၁၈၃၉ – တိချဳအင်ဝ (၃) သၞာံ ၁၉၁၂ – တိချဳဍုင်မေ (၄) သၞာံ ၁၉၃၀ – တိချဳဗဂေါ (၅) သၞာံ ၁၉၃၀ – တိချဳဖျူ (၆) သၞာံ ၁၉၃၁ – တိချဳမျေတ်ကျဳဏာ (၇) သၞာံ ၁၉၄၆ – တိချဳသဂါင် (၈) သၞာံ ၁၉၅၀ – တိချဳအာဒါန် ဒိဗေတ် (၉) သၞာံ ၁၉၅၆ – တိချဳသဂါင် (၁၀) သၞာံ ၁၉၇၅ – တိချဳဗကာံ (၁၁) သၞာံ ၁၉၇၆ – တိလုင်လေန် (၁၂) သၞာံ ၁၉၈၈ – တိချဳမျာန်မာ အိန္ဒိယျ (၁၃) သၞာံ ၁၉၈၈ – တိချဳလာန်က ကမ (၁၄) သၞာံ ၁၉၉၅ – တိချဳမျာန်မာ ကြုက် (၁၅) သၞာံ ၁၉၉၇ – တိချဳသေတ်တကုင် (၁၆) သၞာံ ၂၀၀၃ – တိချဳဒုင်တောန်ကျဳ (၁၇) သၞာံ ၂၀၀၈ – တိချဳယှေန်ကျာန် (၁၈) သၞာံ ၂၀၀၉ – တိချဳတ္ကအ်ကပ္ပလဳဂမၠိုင် (၁၉) သၞာံ ၂၀၁၁ – တိချဳမျာန်မာ (၂၀) သၞာံ ၂၀၁၁ – တိချဳယူနာန် (၂၁) သၞာံ ၂၀၁၂ – တိချဳယှိုဲဗိုလ် (၂၂) သၞာံ ၂၀၁၄ – တိချဳယေန်ကျာန် (၂၃) သၞာံ ၂၀၁၆ – တိချဳဒုင်အေန်ဖာ (၂၄) သၞာံ ၂၀၁၆ – တိချဳအေပရေလ် (၂၅) သၞာံ ၂၀၁၆ – တိချဳအဝ်ဂါတ် (၂၆) သၞာံ ၂၀၂၅ – တိချဳမျာန်မာ(အလန်ဏံ) ပံင် ၂၅ ဝါ ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲ Wikipedia – Myanmar ရ။

ပၞောဝ်ကဵုတိချဳဂမၠိုင်တံဂှ် သၞာံ ၁၇၆၂ – တိချဳရခေင်ဂှ် ဒြဟတ်ချဳသ္ကာတ်မြဟ်အိုတ်တုဲ သၞာံ ၂၀၂၅ – တိချဳမျာန်မာ (အလန်ဏံ) ဂှ် အဆံင်ထတ်သ္ကာတ် လၟေင်(၆)ရ။ အဓိပ္ပါဲကၠးကၠးမ္ဂး ပၞောဝ်ကဵုတိချဳလဝ် ၂၅ ဝါဂှ် ထတ်သ္ကာတ် နူအလန်လၟုဟ်ဏံ နွံ ၅ ဝါတုဲ အဆံင်တုပ်ကဵုလၟုဟ်ဏံ နွံ ၃ ဝါရ။ သၞာံ ၁၇၆၂ – တိချဳရခေင်ဂှ် ဒြဟတ်ချဳ M 8.8 တုဲ ပ္ဍဲဗလးၜဳဗင်္ဂလာတေံ ကတဵုဒှ်လပှ် ဇြူဏာမဳရ။ အခိင်တေံ မၞိဟ်ချိုတ်အာ ၂၀၀ တၠရောင် ချူလဝ် စၟတ်သမ္တီရ။ မၞိဟ်ချိုတ်ဘဲဒဏ်တိချဳ ရံင်ပ္ဍဲဝင်ဍုင်ဗၟာမ္ဂး တိချဳအလန်ဏံ မၞိဟ်ချိုတ်ဂၠိုင်အိုတ်တုဲ သၞာံ ၁၉၃၀ – တိချဳဗဂေါဂှ် ဒှ်အဆံင်ဒုတိယရ။ တိချဳဗဂေါဂှ် မၞိဟ်ချိုတ် ၅၀၀ တၠရောင် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက်စၟတ်သမ္တီရ။

တိချဳအလန်ဏံဂှ် ချဳအာဒဵုကဵုဍုင်ကြုက်(ရးယူနာန်) ကေုာံ ဍုင်သေံ(Thailand)တုဲ မၞိဟ်ချိုတ် သ္ၚိသရိုဟ်လီုလာ် နွံဗွဲမဂၠိုင်ကီုရောင် ဂွံတီကေတ်ရ။ ပ္ဍဲဍုင်ဗၟာဂှ် အတိုင်စရင်တ္ၚဲဏံ (31.3.2025) မ္ဂး မၞိဟ်ချိုတ်အာ ဟွံအောန်နူကဵု ၂၉၀၀ တၠ ဒးဂွဵုဂွိုက် ဟွံအောန်နူ ၃၄၀၀ တၠတုဲ ဍုင်သေံ တိုက်အဃောသိုင်ခၞံမံင်ဂှ် မၞိဟ်ချိုတ်အာ ၁၇ တၠ ကၠေံမံင် လၟိဟ်မၞိဟ်လုပ်လၟိဟ်ကဵုကၠံတၠရောင် လလောင်တြးလဝ်ရ။ တိချဳ နကဵုဒြဟတ် M 7.7 ဂှ်တုဲ လက္ကရဴဂှ် ဆက်ချဳကၠုင်လဝ် ဒြဟတ်အောန်နူကဵု M 7.7 ဂှ် (၇၇)ဝါနွံရောင်ဂှ် နူကဵုဌာနစမ်ၜတ်တိချဳ အမေရိကာန် သ္ပလဝ် စၟတ်သမ္တီရ။