နာဲဗဳထဝ် မန်ဇြာ – တ္ၚဲသ္ၚိသဝ် ဂိတုဂျူလာၚ် ၉၊ ၂၀၁၁ ဂှ် ကောန်ဍုၚ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာတအ် ဝေၚ်သဘၚ် မဒှ်တ္ၚဲ မဂွံမံၚ် နဒဒှ်ဍုၚ်ဗၠးၜးမွဲကၠာအိုတ်တုဲ မၞိဟ်မဂၠိုၚ်ကဵုလက် ကဝိုက်ဒၟံၚ် အလာံသုဒါန်သၠုၚ်ကျာ ဗွဲမမိပ်မြဟ် မဖၟိုတ်ကၠေအ် ပရေၚ်တဝ်စၞေဟ် သွက်ဗၠးၜးဂကူ ပွိုၚ် မသုန်စှော်သၞာံရ။
သမ္မတအမေရိကာန် ပါရံက်အဝ်ပါမာ ကော်စ တ္ၚဲဏအ်ဂှ် ဒှ်တ္ၚဲအရှိုဏ်တၟိ ကြဴနူဒမၠုပၞာန် (the day a new dawn after the darkness of war) ရ။ တုဲ ဟီုဂလာန်ထိုၚ်သး လတူကောန်ဍုၚ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာ မဂစာန်ကၠုၚ် သွက်ဗၠးၜးဇကုကီု သီုကဵုဟီုဂလာန်ထိုၚ်သး ကုမၞိဟ်အုပ်ဓလီုကၠုၚ်လဝ်ညးတအ် မကဵုသၠးဏာအခေါၚ် ဗီုဏအ်ရ။
“မတ်ညးဂၠးတိတအ်ဂှ် ရံၚ်ဒၟံၚ်ပိုဲ” သမ္မတသုဒါန်သၠုၚ်ကျာ သာလ်ဝါကာရ် (Salva Kiir) ညးမဂွံဒုၚ်ရုဲစှ်ခပတိုန် နဒဒှ်သမတဍုၚ် ပ္ဍဲသဘၚ်ဂှ် ဟီုရ။ ညးတေအ်ဆက်ဟီုပၠန်ဂှ် “ကောန်ဍုၚ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာတအ်ဂှ် ဒးဂိုတ်ဂစာန် သွက်ဍုၚ်ဇကု ဂွံဇၞော်မောဝ် တုပ်ပ်ရောၚ်၊ ပိုဲဒးညဳသာညးသကအ် နဒဒှ်မၞိဟ်ကောန်ဍုၚ်မွဲရောၚ်။”
- သဘၚ်တ္ၚဲ ဍုၚ်ဗၠးၜး ကောန်ဍုၚ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာ ၂၀၁၁ (ဗီု – internet)
တ္ၚဲသ္ၚိသဝ်ဏအ်ဂှ် ဒှ်တ္ၚဲသွက်ဍုၚ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာတအ် မဂွံအခေါၚ် ဂွံဆက်ဆောံ နကဵုပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ကုဍုၚ်သဟရ အဖရိက (Saharan-Africa) ကၠာအိုတ်ရ။ ဍုၚ်ကာန်ညာ ကဵု ဍုၚ်ယူဂါန်ဒါတအ်ဂှ် ဒှ်ဍုၚ်မပံၚ်တောဲ ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ် ကုညးတအ်တုဲတုဲဒၟံၚ်ရ။ ဍုၚ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာ မဒှ်ဍုၚ်သေဌဳကၠေၚ်ဂှ် ဗီုကၠာတေအ် ကၠေၚ်နူတိဍာ်ဇကု ဒးဒုၚ်ပၠံၚ်ၜးဏာ နကဵုပၠံၚ် ဇရေၚ်ဍုၚ်သုဒါန်ဂှ် လၟုဟ်မ္ဂး ကၠေၚ်မတိတ်နူတိဍာ်ဇကုဂှ် ဇကုဂွံအခေါၚ် ဂွံဖ္ဍိုက်ဏာ သၞေဟ်ၜဳကာန်ညာရ။
“စနူတ္ၚဲဝွံတုဲ ပိုဲဂှ် ဒှ်မၞိဟ်သၠုၚ်ကျာ ကေုာံ ကောန်အဖရိက။ ကောန်အာရာပ် ကဵု မူသလေန် ဟွံသေၚ်ရ။” ရဴသာ်ဝွံ အကြာမၞိဟ်ဂမၠိုၚ်ဂှ် ဂွံညာတ်အာ လိက်မချူလဝ် လတူယာတ်ပိက်မွဲရ။
သုဒါန်သၠုၚ်ကျာ ကၠောန်သဘၚ်တ္ၚဲဗၠးၜးဂှ် စနူသဂါဗတံ စှ်ၜါနာဍဳလောန် စကၠောန်သဘၚ် ပ္ဍဲလဒေါဝ်ဂၠံၚ်ဇၞော်ရ။ ပ္ဍဲသဘၚ်ဂှ် ဖျေဟ်အလာံဍုၚ်သုဒါန်တုဲ ပတိုန်အလာံညးတအ်ရ။ မၞိဟ်မွဲကရေဲတိုန် “ဟလေလူယာ”တုဲ မၞိဟ်တၞဟ်တအ်ဂှ် ဍာ်ရမတ်မဒတုံမံၚ်ဂှ် ဇိုတ်ကၠဟ်ထောအ်ရ။ ပ္ဍဲသဘၚ်ဂှ် သမ္မတသုဒါန် အဝ်မာ အလ်-ဗရှိရ် မဒှ်မၞိဟ် ကောန်ဍုၚ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာ မက္ဍုဟ်မၠေအ်ဂၠိုၚ်အိုတ်မွဲလေဝ် ကၠုၚ်တိုန်စိုပ်ကီုတုဲ ဂ္ဇအ်အီဒၟံၚ် ဗဒဲါသမ္မတတၟိဂှ်တုဲ ညးတေအ်ဟီု ဒဒှ်ရ ညးတေအ် ရှေ်သှေ်ရဴဂဴ လတူညးသၠုၚ်ကျာတအ် မရုဲစှ်ဂှ်ရ။
ယဝ်ရကဵုအခေါၚ်ဒေသသၠုၚ်ကျာ ဗွဲမၜိုဟ်သြိုဟ်မ္ဂး ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ် ကေုာံ ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်လတူ ဍုၚ်သုဒါန်ဂှ် ကလေၚ်ပံက်ကဵုရောၚ်ဂှ် အမေရိကာန် ကဵုလဝ်ဂတိပါၚ်နွံရ။
ဍုၚ်အမေရိကာန်ကီု သီုကဵုဍုၚ်ဗြိတိန် ကေုာံ ဍုၚ်ဗွဲမဂၠိုၚ် လလောၚ်တရး ဒဒှ်ရ ညးတအ် ပစၟတ်သမ္တီ ဍုၚ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာ နဒဒှ်ဍုၚ်ဗၠးၜးမွဲရ။ “အလာံမကေတ်ဂုဏ်စရာဲခိုဟ် သဝဝ်ဒၟံၚ်လတူဍုၚ်ဂျုဗ (Juba) တုဲ ဗီုတိဂၠးတိ ဒးကလေၚ်ဓဇက်တၟိရ” သမတအမေရိကာန် အဝ်ပါမာ ဟီုပ္ဍဲလလောၚ်တရးညးရ။
ပ္ဍဲလိက်ပရိုၚ်ဍုၚ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာဂှ် ချူလဝ်မုက်ဂတဂှ် “Goodbye” ဇၞော်ဇၞော်တုဲ သၟဝ်ဂှ် “Time to let Go.” ရဴသာ်ဝွံ ချူဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ပ္ဍဲမုက်လိက်ပရိုၚ် Al-Ahdath independent daily ဂှ်ရ။ ပ္ဍဲပၟိက်ညးဒါန်လိက်ဂှ် ချူလဝ် “တ္ၚဲဏအ်ဂှ် ပိုဲသ္ဂုတ်သွာတ်ထောအ် ဒဒှ်ရ ပိုဲဆက်ကွာ် အနာဂတ်ပိုဲရ” “မၞိဟ်ပရဲတအ်ဂှ် သွက်အခေါၚ်အရာတၟိ ဂွံကတဵုဒှ်ကၠုၚ် ဒးကၠောန်ဗဒှ် ကမၠောန်ပရဲပရဲရ”
ကောန်ဂကူအဖရိက ဖျုန်စၞာံလမ္စံက်မၞံုဒေသသၠုၚ်ကျာသုဒါန်ကဵု ပ္ဍဲဒေသသၟဝ်ကျာ ဂကူအာရာပ် မဒှ်ဂကူအဓိက အကြာဂကောံမၞိဟ်ၜါဝွံ ဒှ်ကၠုၚ်ပေဲါဗတိုက် ပွိုၚ်မသုန်စှော်သၞာံတုဲ ပ္ဍဲပွိုၚ် အကြာသၞာံ ၁၉၈၃ – ၂၀၀၅ ဂှ် မၞိဟ်ဒးအိုတ်အာလမျီု ၜါပြကောဋိကိုဋ်ဒှ်တုဲ ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၅ ဂှ် ကေတ်ကၠုၚ်ဓဝ်ၜိုဟ်လလမ်တုဲ တ္ၚဲဏအ် ဍုၚ်ဗၠးၜး သုဒါန်သၠုၚ်ကျာ ဂွံမံက်ဂတဝ်ကၠုၚ်ရ။
သၠာတ်ဒၟံၚ်မကၠောန်သဘၚ်ဂှ် စပံက်ဗက်ဂှ် မၞိဟ်ဂၠိုၚ်ကဵုလ္ၚီ ဒြေပ်လုပ် ပ္ဍဲသၠာတ်ဂှ်တုဲ ကဝိုက်ဒၟံၚ်အလာံတုဲ လှေ်ဒယှေ်ဒၟံၚ်အိုတ်ရ။
ပ္ဍဲဒေသလပါ်ပလိုတ် ဍုၚ်သုဒါန် ဒေသဒါဝှဲ (Darfur) ဂှ် သုဒါန်တၞောဝ်အာရာပ်တအ် ဂစိုတ်ဒၟံၚ်မၞိဟ်ဒေသဒါဝှဲ ဗွဲမဓဇန်ကြာန်ဂှ်တုဲ မၞိဟ်နူဒေသဒါဝှဲလေဝ် ကၠုၚ်ပ္ဍဲသဘၚ်ဂှ်ကီုတုဲ ဟီု သမ္မတသုဒါန် ဗရှိရ်ဂှ် ဒးပတိုန်ရုၚ်ဗစာဒုဟ်ဂၠးကဝ် International Criminal Court ထေက်ဂှ် ဟီုကရေဲဒၟံၚ်ကီုရ။
“တ္ၚဲဏအ်ဂှ် ဒှ်တ္ၚဲပြဲအိုတ် တ္ၚဲတၟေၚ်အိုတ်ရ သွက်အဲတှေ် မုဟိုတ်ရောမ္ဂး တ္ၚဲဏအ်ဂှ် ဒှ်တ္ၚဲသွဟ် မၞိဟ်ကောန်ဍုၚ် ဒေသသၠုၚ်ကျာတအ် မပူဇဴကၠုၚ်လမျီု ပွိုၚ် မသုန်စှော်သၞာံပြၚ်ရ။” ရဴသာ်ဝွံ ကွးဘာဂဥုဲ အယုက် ၂၄ မွဲဟီု ပ္ဍဲသဘၚ်ဂှ်ရ။
သုသေန် ရာက် (Susan Rice) ကလုတ်အမေရိကာန် သွက်ကုလသမဂ္ဂ ကေုာံ မၞိဟ်စၞးဍုၚ်အမေရိကာန် သွက်သဘၚ်ကၞာဂှ်ဟီု “အခေါၚ်ဗၠးၜးဏအ်ဂှ် ဒှ်ပရၚ်တဲ မၞးတအ် မကလိဂွံမွဲ ဟွံသေၚ်၊ အခေါၚ်ဗၠးၜးဏအ်ဂှ် ဒှ်ပရေၚ်ဂိုတ်ဂစာန် မၞးတအ် မအံၚ်ဇၞးလဝ်မွဲရ။” တုဲ ညးဆက်ဟီု “တဝ်စၞေဟ်ကၠုၚ်ဂှ် ၜိုန်ရ ပေၚ်စိုပ်ကၠုၚ် သဘၚ်ရတုထဝ်ရကီုလေဝ် စဵုကဵုစိုပ် တ္ၚဲဏအ်ကီု သီုကဵုဂတနူဏအ် တၚ်ခက်ခုဲ မမၚ်ဒၟံၚ်ပိုဲ၊ အရာပိုဲမဒးကၠောန်ဂှ် နွံတဴဗွဲမဂၠိုၚ်ဏီရ။ မိတ်သဟာဲဇေတ်တ်လဵုမွဲလေဝ် ဟွံပအပ်ကဵု ပရေၚ်ခိုဟ်မိုဟ်အလီပုဟ်။ လိက်ကသုက်ပရေၚ်ဇၞော်မောဝ်တအ်ဂှ် ဒးဆက်ဂံါအာရောၚ်။ . . . ဆဂး ဍုၚ်သမတသုဒါန်သၠုၚ်ကျာ မံက်တိတ်ကၠုၚ် အကြာတၚ်စၟဳ မသၠုၚ်ပြဲတအ်ရ။”
ဍုၚ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာဂှ် သတ္တဟဂတဏအ်မ္ဂး ဒှ်ဍုၚ်မရနုက်ကဵု (၁၉၃) ပ္ဍဲစရၚ်ဍုၚ် ကုလသမဂ္ဂတုဲ ပၞောဝ်ကဵုဍုၚ် ကောန်ဂကောံကုလသမဂ္ဂ နူရးအဖရိကဂမၠိုၚ်ဂှ် ဍုၚ်ဝွံ ဒှ်ဍုၚ်မရနုက်ကဵု (၄၅) ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၂ ဂှ် ဍုၚ်တဳမဝ်ဗၟံက်၊ ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၆ ဂှ် ဍုၚ်မန်တာနဳဂရဝ် ကြဴနူကလိဂွံဗၠးၜးတုဲ ဂတဂှ်သတ္တဟညိည သာ်ဂှ်ဟွံသေၚ် မွဲၜါဂိတုတုဲ ဍုၚ်ကောန်ဂကောံကုလသမဂ္ဂတအ် ဒုၚ်တဲလပါ်ဂၠိုၚ်မ္ဂး ဂွံလုပ်ဂကောံကုလသမဂ္ဂရ။ ဆဂး ဍုၚ်ဂဝ်သဝ်ဗဝ် (Kosovo) ဂှ် ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၈ ဂှ် ၜိုန်ရ လလောၚ်တရးပတိတ်လဝ် ဍုၚ်ဗၠးၜးမွဲတုဲကီုလေဝ် ဍုၚ် (၇၆ ) ဍုၚ် ပသမ္တီ နဒဒှ်ဍုၚ်ဗၠးၜးမွဲကီုလေဝ် မၚ်ဒၟံၚ်ဂွံဂွံစၟတ်သမ္တီ နူကုလသမဂ္ဂဖိုဟ်ရ။
တ္ၚဲသ္ၚိသဝ်တုဲကၠုၚ်ဂှ် ၜိုန်ရကောန်ဍုၚ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာ ကၠောန်သဘၚ်တ္ၚဲဗၠးၜးကီုလေဝ် ပရေၚ်ဒးဒုၚ်တဝ်စၞေဟ်ဂှ် နွံတၟာဂလိုၚ်ဏီရ။ ဍုၚ်ညးတအ်ဂှ် ၜိုန်ရ ဒှ်ဍုၚ်သေဌဳကၠေၚ်မွဲကီုလေဝ် ဒှ်ဍုၚ်မဝါတ်ဂါတ်အိုတ် ဒှ်ဍုၚ်ပရေၚ်ဇၞော်မောဝ် အောန်အိုတ် ပ္ဍဲဂၠးတိဏအ်မွဲရ။ ပ္ဍဲပယျဵုအကြာသၠုၚ်ကျာ ကဵု သၟဝ်ကျာဂှ်လေဝ် ဒပ်ပၞာန် ဒေသမသုန်ဒေသဂှ် ဒပ်ပၞာန် သီုၜါလပါ်ကေတ်လဝ်ဒၞာဲတုဲ ဟွံဂွံပသောၚ်ဏီဖိုဟ်ရ။
အလဵုအသဳၜတ်တ်ဏအ်ဂှ် ဒးဂစာန်ကၠောန် အရာကမၠောန်သဇိုၚ် သွက်ပရေၚ်ဇၞော်မောဝ်ဍုၚ် မပ္တံ ပရေၚ်ပညာ၊ ပရေၚ်ထတ်ယုက်၊ ဍာ်၊ ပၟတ် သွက်ကောန်ဍုၚ်ကောန်ကွာန် (၈) မဳလဳယာန်တအ်ရ။ လၟုဟ်မ္ဂး ကၠေၚ် (၇၅%) ဂှ် ညးတအ် ဂွံပိုၚ်ကီုလေဝ် ကၠေၚ် ဂွံဗွဝ်ဖျာဂှ် ဒးစကာဒၟံၚ်ပၠံၚ် ပ္ဍဲဒေသသၟဝ်ကျာတေအ်ရ။
ၜိုန်ရအရာမဒးကၠောန် မၚ်ဒၟံၚ်ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠေၚ်ကီုလေဝ် ကောန်ဍုၚ်သုဒါန်သၠုၚ်ကျာတအ် ဝေၚ်ဏာသဘၚ် ပဏာစၟတ်သမ္တီ တ္ၚဲဗၠးၜး နကဵုလိက်ယာတ်ဂမၠိုၚ်၊ အီဂြိုၚ်လှေ်ဒယှေ်အိုတ်ရ။ “ဍုၚ်ပိုဲဗၠးၜးမ္ဂး ညးဍုၚ်ကွာန်တအ်လေဝ် ဗၠးၜးကီုတုဲ ညးဗြဴတအ်လေဝ် ဂွံအခေါၚ်ဗ္တောန်လိက်ကီုရောၚ်ဂှ် အဲစၟဳပတှေ်ကေတ်ရ” ရဴသာ်ဝွံ မၞိဟ်မွဲဂှ် ဟီုရ။