နာဲလက္ခဏ (တက္ကသိုလ်မာန္တလေဝ်)
၁၄-၈-၂၀၂၂
ရာဇမ္ဂးဂှ် ဒှ်ဝေါဟာရပါဠိရ။ နကဵုအလဵုအသဳ ကေုာံ သမ္ပတ္တိကီု၊ သၚ်္ဂဟဝတ္ထု (၄) သာ်ကီု မလေပ်ဇၞော်မောဝ် ရာၚ်ဆာဲသ္ဍိုက်မၠိုက်ကဵု ဂကောံမဟာဇန်ဂှ် “ရာဇ” မ္ဂးရ။ သ္ဍိုက်မၠိုက်ကဵု ညးတၞဟ်သၟာၚ် နကဵုဗဗွဲဓရ်လေဝ် “ရာဇ”မ္ဂးရ သာ်ဝွံ ပံက်ထ္ၜးလဝ်ပ္ဍဲပါဠိရ။ က္ဍိုပ်သ္ကိုပ် ညးမအာဂတပၠတရဴ ပ္ဍဲကၟိန်ဍုၚ်၊ ကွာန်၊ ဒေသ၊ အရာပ်၊ ဗော်၊ ဒပ်၊ ဂကောံ၊ ကမ္မတဳ အိုဿီုတအ်ဂှ် လုပ်လၟိဟ်ပ္ဍဲပိုဒ် “ရာဇ” အိုတ်ရ။ အောန်အိုတ် မၞိဟ်နွံၜါမ္ဂး မၞိဟ်အာဂတပၠတရဴဂှ် လုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲ “ရာဇ”တုဲ ဒှ်က္ဍိုပ်သ္ကိုပ် မၞိဟ်မွဲတၠဂှ်ရ။ ရဴသာ်ဝွံ ဒှ်အဓိပ္ပါယ် “ရာဇ”ရ။
ဓမ္မမ္ဂးဂှ် အဓိပ္ပါယ်နွံ (၁၆) သာ်ရ။ ပၞောဝ် (၁၆) သာ်ဂှ် ဒၞါဲဏံ မၞုံအဓိပ္ပါယ် “ထေက်ကဵုဒးတီ၊ ထေက်ကဵုဒးသ္ပ”ရ။ ရာဇဓမ္မ-ရာဇာတအ်ထေက်ကဵုဒးတီ၊ ထေက်ကဵုဒးဒ္ဂေတ်လ္ၚတ်၊ ပတိတ်ဇြဟတ် လွဳပရာ သာ်ဝွံ ဂွံအဓိပ္ပါယ်ရ။ မဗဗွဲကဵုဌာနတုဲ ရာဇဝွံ ဒှ်သၟိၚ်ညးမပ္ကၚ်ရၚ်ဍုၚ်တုဲ ခေတ်ကာလလၟုဟ်မ္ဂး ပြာကတ်ကၠုၚ် နဒဒှ်အလဵုအသဳ၊ ညးမဂွံလဝ်အဝဵုအာဏာ၊ က္ဍိုပ်သ္ကိုပ်ဂကောံ၊ ဥက္ကဌ ရ။ သ္ပတမ်နူ ညးမအုပ်ဓုပ်အရာပ်တုဲ စဵုကဵုစိုပ် ညးမအုပ်ဓုပ်ကၟိန်ဍုၚ်ဂှ် လုပ်လၟိဟ် ပ္ဍဲ “ရာဇ”ရ။ ပူဂဵုက္ဍိုပ်သ္ကိုပ် မဒှ်ရာဇာဂမၠိုၚ်ဝွံ ဟိုတ်နူဒှ် ညးမၞုံကဵုအဝဵုအာဏာတုဲ သွက်ညးတအ်ဂှ် ဒးထိၚ်ဒဝ် စဵုဒၞါလဝ် နကဵုဥပဒေ၊ ဒ္ဂေတ်လ္ၚတ် (၁၀) တၚ် အတိုၚ်သၟဝ်ဏံရ။ ယဝ်ဟွံစဵုဒၞါလဝ် နကဵုဒ္ဂေတ်လ္ၚတ် (၁၀) တၚ်ဏံမ္ဂး အဝဵုအာဏာဂှ် ဒှ်ပရိုက်ဘဲကဵု ဂကောံဇန်ညးဍုၚ်ကွာန်တအ်ရ။ ဒှ်စက်ယန်ပရေၚ်အုပ်ဓုပ် မၞုံကဵုအန္တရာယ် ကုဂကောံမဟာဇန်၊ ဂကောံညးဍုၚ်ကွာန်၊ ဌာန်ဒေသ၊ ဂကူဘာသာသာသနာ၊ ပရေၚ်ပိုန်ဂြပ်၊ ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ် သွာၚ်ဇဳဇဳသာ်ရ။ အရာအရာအိုဿီု တန်တဴဒၟံၚ် သၟဝ်ရာဇာတုဲ
‘ရာဇပဓာနံ’ ရာဇာဒှ်ပဓာန်ရောၚ် ရဴသာ်ဝွံလေဝ် စကာကၠုၚ် ပ္ဍဲပရေၚ်သာသနာနွံရ။
ဒ္ဂေတ်လ္ၚတ် ရာဇဓမ္မ (၁၀) တၚ်
၁။ ဒါန – ပွမကဵု (Donatation,Giving,Charity)
ညးမၞုံကဵုအဝဵုအာဏာတအ်ဂှ် ဒးသၠးပွး ကုညးဍုၚ်ကွာန် ဌာန်ဒေသအိုဿီုဟေၚ်ရောၚ်။ သၟေတ်သ္ပာန် ဂိုဟ်ဒၟံၚ်ဟွံဂွံ၊ ဗွဲမဗဗွဲကဵုအခိၚ်အခါကာလ ဒေသ ဒးကဵု၊ ဒးပ္တိတ်ကဵုတမ်၊ ဒးစဳရေၚ်လဝ် အခေါၚ်အရာ သွက်ညးဍုၚ်ကွာန်တအ်ရောၚ်။ ဥပမာ- အခိၚ်တဵုကလုတ်မ္ဂး ဒးပ္တိတ်ကဵုမဗဳဇ၊ ဝါဲတုဲ အခိၚ်ဂိယဲမ္ဂး ဒးပ္တိတ်ကဵုဂဥုဲ၊ အခိၚ်ကောန်ၚာ်တအ် ဗ္တောန်ပညာမ္ဂး ဒးစဳရေၚ်လဝ် ကပေါတ်ပရေၚ်ပညာ မပ္တံ လိက်၊ ကပေါတ်မဒှ်အထံက်ကဵုတန်ဗ္တောန်တအ်ရ။ ဒးဖန်ဇန်လဝ် သွက်ညးဍုၚ်ကွာန်တအ် သ္ပတမ်နူ ကောန်ၚာ်ၜံၚ်တိတ်တုဲ စဵုကဵုစိုပ်အဝဲ မညောန်ကြပ်ကဵုစုတိတေံရ။ အရာအရာအိုဿီုဂှ် လုပ်ပ္ဍဲ “ဒါန”ရ။
၂။ သဳလ – ဒ္ဂေတ်ပဋိပတ် (Morality, Etics)
ဂကောံ အလဵုအသဳဒှ်ဒှ် ဒ္ဂေတ်ပဋိပတ်၊နဳတိ၊ Etics ဟွံမွဲမ္ဂး ဒှ်ဂကောံမၞုံကဵုအန္တရာဲမွဲရ။ ဗက်စအဂတိဟီုဂှ် ဒှ်အတာဒၞါ ပရေၚ်ဖေါအ်ဗြေဝ်မွဲ ဇၞော်ကဵုဇြဟတ်ရ။ ဂကောံ ၊ ကွာန်၊ ဍုၚ်မွဲမွဲ အဂတိ နွံဒၟံၚ်ဏီမ္ဂး ထေက်ကဵုတောတက်ဂှ် ဟွံတောတက်ဟေၚ်ရ။ ဂကောံကၟိန်ဍုၚ် စွံလဝ်ညိကၠာရ။
ရံၚ်ကေတ်သ္ၚိကၟိန်မ္ဂး ပြာကတ်ဒၟံၚ်ရ။ မိမဗက်စမွဲလ္ပာ်မ္ဂး ကောန်ဇာတ်ဂမၠိုၚ် ပဲါနူဆီပါ်တုဲဟၟဲရ။ Human Right- အခေါၚ်အရာမၞိဟ်- ဂလာန်ဝေါဟာဏံဝွံ တိတ်ကၠုၚ်နူဍုၚ် USA ဏောၚ် ဂွံတီကေတ်ရ။ ဆဂး အခိၚ်တ္ၚဲဏံ Human Right ဂှ် ရမျှာၚ်ထတ်ကၠုၚ် အကြာကဏ္ဍနာနာဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ။ အခေါၚ်အရာမၞိဟ်ဂှ် လုပ်လၟိဟ်ပ္ဍဲသဳလ-ဒ္ဂေတ်ပဋိပတ်-နဳတိ (Etics) မွဲရ။ အလဵုအသဳတအ် ဟိုတ်နူဟၟဲကဵု Etics, Human Right အခေါၚ်အရာမၞိဟ်ဂှ်ရ ညးဍုၚ်ကွာန်တအ် ကောန်ဂကူ ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တအ် ဒးအာတ်မိက်၊ ဒးက္တဴက္တာန်ဒၟံၚ် ပရေၚ်နာနာဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ဂတမတ်ပိုဲ ပ္ဍဲတ္ၚဲဏံရ။
၃။ ပရိစ္စာဂ – ပွမသၠးပွး (Sacrificing,Liberality,abandonig) ဒးသၠးပွး (ဒးသၠးကၠေံ) အခေါၚ်အရာ ဗွဲမဗဗွဲကဵု ကာလ၊ဒေသရောၚ်။ ဂကောံဇကု၊ ဗော်သွးဆေၚ်စပ်ကဵုဇကု၊ မၞိဟ်ထံက်ဂလာန်ကဵုဇကုဟေၚ် ကဵုအခေါၚ်အရာဟွံဂွံ။ ညးတၞဟ်သၟာၚ်ကီု၊ ဗော်သွး ဂကူဘာသာ သာသနာတၞဟ်သၟာၚ်ကီုလေဝ် ဒးကဵုသၠးပွးဍိုက်က်ပေၚ်ၚ်၊ ဒးကဵုအခေါၚ်အရာ ဍိုက်က်ပေၚ်ၚ်ရောၚ်။
၄။ အဇ္ဇဝ – ပွမတပ်တး (uprightness-straightness)
ဒးလ္ဂူတပ်တးရောၚ်။ ဟွံလ္ဂူတပ်တးမ္ဂး သောၚ်ပြသၞာဟွံအိုတ်ရ။ ပြသၞာဂမၠိုၚ် စတမ်နူတ္ၚံက်စၞာဲဂှ် ဆဵုဒၟံၚ် တီဒၟံၚ်အလုံအိုဿီုရ။ လ္ဂူတပ်တးမ္ဂး က္လိဂွံဓဝ်ပတှေ်ညးတၞဟ်သၟာၚ် လောဲလောဲသွာသွာရ။
၅။ မဒ္ဒဝ – ပွမဍိုန်ဍောတ်ယေန်သၞာၚ် (Softness-Gentle)
ပ္ဍဲစိုတ်တေံ ကြံၚ်မ္ၚိုဟ်ဒၟံၚ်ကီုလေဝ် လဟီုဂလာန်ဒးဍိုန်ဍောတ်ရောၚ်။ ဍိုန်ဍောတ်ဟီုဂှ် ညံၚ်ရဴရဲစိုတ်ဓါတ် ဟွံကြံၚ်ဍုဟ်၊ ဟွံမာန်စိုတ်တအ်ဂှ်ဟွံသေၚ်။ ပသောၚ်ပြသၞာမွဲမွဲမ္ဂး ဒးပသောၚ် ဗွဲမဍိုန်ဍောတ်ဇိပ်ဂၠိပ်ရ။ ရုန်မဵုရိုၚ်ဇိုၚ် ဟွံဂွံရ။ ဆဂး ဟီုရုန်န်မဵုမဵုရိုၚ်ၚ်ဇိုၚ်ၚ်မှ မၞိဟ်မွဲလ္ပာ်တေံ ဂွံဓဝ်ဍာံ လညာတ်ဍာံမ္ဂး ရုန်မဵုရိုၚ်ဇိုၚ်ကဵု စေဝ်ပၞောန်ထေက်ရ။
၆။ တပ – ဒ္ဂေတ်လ္ဂူတပ်တးတုဲ ပရိဘောဂ (ပြဘိုက်) အရပ်စပ်ဒးအောန် (Austerity)၊ ပွမပ္တန်စိုတ် (သှ်ပ္တဴစိုတ်) နကဵုသမထ၊ ဝိပဿနာ (concentration-insight mediation)
ခရိတ်ဒကကီု၊ ပရိဘောဂ(ပြဘိုက်) အရပ်အစပ်ကီု ဒးအောန်ရောၚ်။ စဵုကဵုညးတၞဟ် ထေက်ကဵုပ္တောံဗက် ဇကုဂှ် ရပ်စပ်ပြဘိုက် ဒးအောန်ရ။ ဥပမာ- ညံၚ်ရဴ မဟတ္တမဂါန္ဒဳ ကာလညးစုတိအာဂှ် ကပေါတ် အရပ်အစပ်ညး နွံညိညဓဝ်ရ။ အခိၚ်ခိုဟ်အခါပြဲမ္ဂး ဒးပ္တန်စိုတ် (သှ်ပ္တဴစိုတ်) နကဵုသမထ ဝိပဿနာရောၚ်။ သွက်ရဲကၠောန် သမထ၊ ဝိပဿနာလၟိုန်ဂှ် ကၠောန်ကမၠောန်စိုပ်တရဴရ။ တၚ်ဖျေံသ္ဂုတ်သွာတ်လေဝ် ဍာံကၠုၚ်ရ။ ဗဗွဲကၠုၚ်ကဵုဓဝ်ရ။ ဥပမာ-(ဦးသန်႔) ဂှ် မွဲတ္ၚဲ (၁) နာဍဳ ညးဂဇအ်ဓဝ်လၟိုန်ရောၚ် ဂွံတီလဝ်ရ။ ဒၟါနူညးတုဲ ပေါဲပၞာန်ဍုၚ်ပလိုတ်တေံ ကေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ကၠုၚ်နွံရ။ ဟိုတ်နူအစောံ ဂွံပ္တန်လဝ်စိုတ် (concentration)တုဲ သတိခိုၚ်ကၠုၚ်ဂှ်ရ လဟီုကီု ပရေၚ်ကမၠောန် မကၠောန်ဒၟံၚ်ကီု ဗၠေတ်မှာအောန်ကၠုၚ်ရ။ ကမၠောန်လေဝ် စိုပ်တရဴပြဟ်ဟ်မာန်ရ။
၇။ အက္ကောဓ – ပွမဟွံထေဲပၞောတ်၊ ပွမသ္ဍိုက်ဆာန် (Universal Love and Kindness)
ထေဲပၞောတ်ဒၟံၚ်ဟွံဂွံရ။ စိုတ်ဒးဂၠိၚ်တုဲ ဒးသၠးအခေါၚ် လ္တူညးဍုၚ်ကွာန်ရောၚ်။ အဝဵုအာဏာ နွံပ္ဍဲတဲတုဲ ဗွဲအစောံဒေါသ ဖန်ဟွံဂွံ၊ ဒးချပ်ဗ္စာ နကဵုသတိဉာဏ်ပညာ ဒးဖန်ဖက်စဳရေၚ်ရ။ တၠအဝဵုအာဏာတအ် ဒးစွံစိုတ် ညံၚ်မိ မဗမဴတှ်ကဵုကောန်ဇကုအရၚ်ကီုရ။ ကောန်ၚာ် မၞုံလ္တူထွာဲဒဳယာဲဂှ် ၜိုန်ထၞိက်ဒၟံၚ်ယာဲ၊ ထေဲပၞောတ် ဂြဲဇျှာ်ဒၟံၚ်ယာဲကီုလေဝ် မိဂှ်ထေဲပၞောတ်ကဵုကောန်ဟွံဂွံရ။ အက္ကောဓဝွံ ဒှ်မေတ္တာရ။ မေတ္တာတၠအဝဵုမ္ဂး ဒးဒှ်မေတ္တာ Universal Love and Kindness တုဲ မၞိဟ်ခိုဟ်လေဝ် သ္ဒးဆာန်၊ မၞိဟ်ပရေံလေဝ် သ္ဒးဆာန်ရ။ ဍံက်ကေတ်တုဲ ဆာန်ဟွံဂွံရ။
၈။ အဝိဟိံသာ – ဟွံမွဲကဵုပွပျဲပျာံတုဲ ဒးနွံကဵုကရုဏာ (Humanity,Marcy,Compassation)
ဒၟါနူကရုဏာဆာန်ဍုၚ်ဟၟဲ၊ ကရုဏာဆာန်ဍုၚ်အောန်ကၠုၚ်ဂှ်ရ မၞိဟ်မွဲကဵုမၞိဟ်မွဲကီု၊ မွဲဍုၚ်ကဵုမွဲဍုၚ်ကီု၊ မွဲဂကူကဵုမွဲဂကူကီု ဂစိုတ်ညးသ္ကအ်အိုတ်ရ။ ဟိုတ်နူဝါဒဂကူလောန်ကာဲတုဲ တၠအဝဵုဟေတ်တဠာ ဂစိုတ်ထောံဂကူဂျူတအ် ဗၞတ် (၂၁) ပြကောဋိကိုဋ်ဂှ် ပြာကတ်ဒၟံၚ်ရ။
၉။ ခန္တဳ – ပွမအေၚ်ဒုၚ်သၠးအခေါၚ် (Patience)
အရာအိုဿီု ဒးသၠးအခေါၚ်ဟွံသေၚ်၊ ဗွဲမဗဗွဲကဵုဥပဒေဂှ် ဒးကၠောန်ရောၚ်။ ဗွဲတၟေၚ်ဂဗုတ်ဇၞော် ညံၚ်ဂွံဍောတ်၊ ဂဗုတ်ဍောတ် ညံၚ်ဂွံကၠေံဗ္ဒန်အာဂှ် ဒးလွဳပရာရ။
၁၀။ အဝိရောဓန – ပွမဟွံစှေ်စးကဵုမၞိဟ်ဂမၠိုၚ် (Rule by the People)
ဒးဗက်ပၟိက်ညးဂလိုၚ်ရောၚ်။ စှေ်စးကဵုမၞိဟ်ဂလိုၚ်၊ ဟွံကေတ်ဆန္ဒညးဂလိုၚ်တုဲ ဖန်ဖက်ဟွံဂွံ။ ဒးသၠုၚ်ပ္တိုန် ဒးသ္ပအဲပရဲကဵု ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ် ကေုာံ ပရေၚ်ညဳသာ လညာတ်ပၟိက် ညးဍုၚ်ကွာန်တအ်ရ။ အဓိပ္ပါယ် အဝိရောဓနဝွံ ဒှ်ဒဳမဝ်ကရေဇြဳရ။ နူဘာသာဂရိ (Demos-the People-Kratia-Power rule) စိုပ် (၁၆) ဗွဝ်ကၠံဂှ် ပြၚ်သေတ် (French) တအ် ကော်ကၠုၚ် Democracy ရ။ အဝိရောဓနဝွံ ကၠာဗုဒ္ဓဂေါတမ ဟွံက္တဵုဒှ်ဏီတေံရ ပြာကတ်ဒၟံၚ် အကြာဂကောံဇန်တအ်တုဲမံၚ်ရ။ သ္ပပ္တံနူခေတ်တမၠာကဝ် လက်ထက်သၟိၚ် မဟာသမ္မတတေံတုဲ စကာကၠုၚ်ဒၟံၚ် ဗီုပြၚ် အဝိရောဓန Democracy ဏံရ။ စိုပ် (၁၆) ဗွဝ်ကၠံ (16 century) မှ ပြာကတ်ကၠုၚ် နဒဒှ် Democracy ဒဳမဝ်ကရေဇြဳရ။
တၚ် (၁၀) တၚ်ဏံ ယဝ်ဟွံဗက်စကီု၊ က္လိလောန်ကၠေံမွဲမွဲတၚ်တုဲ ဒ္ဂေတ်ဗက်မ္ဂး က္တဵုဒှ်သာ်လဵုမာန်ရောဂှ် ချိၚ်ဆကေတ်မာန်ရ။ ဟိုတ်နူအခေါၚ်အရာ ဟွံညဳသာကၠုၚ်၊ ဟွံဍိုက်ပေၚ်ကၠုၚ်တုဲ ပရေၚ်ပၠန်ဂတး ပရေၚ်ဒ္စဵုဒ္စးတအ် ဒှ်ကၠုၚ်သိုက်က်မာန်ရ။ ဒ္ဂေတ်ဗက်အာမ္ဂး ကောန်ဍုၚ်ကောန်ကွာန်တအ် ပေၚ်ပၟိက်စိုတ်တုဲ မူရဴပရေၚ်ဒ္စဵုဒ္စးလဵုမွဲ ဂွံက္တဵုဒှ်ဂှ် ဒှ်ဟွံမာန်ရ။ ဍုၚ်ကွာန်ကီု ဂကောံညးဍုၚ်ကွာန်ကီု ၜိုဟ်သြိုဟ်ကၠုၚ်ရ။ ဗီုပြၚ်ဍုၚ်ကွာန်ၜိုဟ်သြိုဟ်ဂှ် စၞောန်ထ္ၜးလဝ် ပ္ဍဲပိဋကတ်မွဲဒၞါဲ အတိုၚ်သၟဝ်ဏံရ။
၁။ ဘတ္တဝေတန – ညးဍုၚ်ကွာန်တအ် ဗွဲမဗဗွဲကဵု အဆံၚ်ဌာနန္တရဇကု က္လိဂွံသြန်ဂိတု၊ အဆံၚ်ဒၟံၚ်အဝဵု
အာဏာ။
၂။ သကမ္မပသုတ – က္လိဂွံတမ်ရိုဟ် အထံက်အပၚ် ပ္ဍဲအရာတဵုလွဳ၊ သွံရာန်လှာဲဂတး (Agrigture and Trading)
၃။ ရာသိက – ဂကောံကၟိန်ဍုၚ်ကီု၊ ဂကောံဒေသကီု နွံကဵုကဏ္ဍမပ္တံသြန်ဗွဝ် (Budget) ဍိုက်က်ပေၚ်ၚ်။
၄။ ခေမဋ္ဌိတ – မၞုံကဵုဥပဒေစဵုဒၞါ ဂီုဂီုကၠီုကၠီု (Safed by law)
၅။ အကဏ္ဍက (အကဏ်ဋက) – ဟွံမွဲကဵုအဂတိ (Corruption)
၆။ မောဒမာနာ – မွဲဂကောံကဵုမွဲဂကောံ၊ မွဲဂကူကဵုမွဲဂကူ မၞုံကဵုသ္ဍိုက်စိုတ် ကေုာံ ရေၚ်သ္ကအ်
(Appreciation)
၇။ အပါရုတဃရာ – ဟွံမွဲကဵုကမၠတ်ဒမၠတုဲ ဟွံဒးကၟာတ်တရၚ်ဗ္ဒၚ်၊ တရၚ်ဒပ် (safe)
ထပှ်တၚ်ဏံဝွံ ဒှ်အၚ်္ဂလက်သဏ် ဍုၚ်ကွာန်ၜိုဟ်သြိုဟ်သာယာရ။ ရံၚ်အာကဵုအၚ်္ဂလက်သဏ် (၇) တၚ်ဏံတုဲ တုပ်ဒၟံၚ်ကဵု ဍုၚ်ပလိုတ်လ္ၚဵုလ္ၚဵုတအ်ရ။ အၚ်္ဂဏံဍိုက်ပေၚ်မှ ဍုၚ်ကွာန် ဇၞော်မောဝ်တောတက်ဏောၚ်ဂှ် ပြာကတ်ဒၟံၚ်ရ။
