နာဲကသုမန်
ပ္ဍဲကဵုအရေဝ်ဂလာန် သၞာံတၟိ (၂၀၂၂) ဂှ်မ္ဂး သ္ကိုပ်ပၞာန်ဇၞော် ညးမထိၚ်လဝ်အဝဵု ‘မေန်အံၚ်လှာၚ်’ ဂှ် ဟီုဂးတိုန် သွက်ဂွံဒက်ပတန် ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ် ကုကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံရ။ ဆဂး မွဲအခိၚ်ဓဝ် အာဗတိုက်မံၚ် ဂကူကရေၚ်၊ ကရေၚ်ဍာဲကဵု ဂကူချေၚ်တံ ဇၞော်ကဵုဇြဟတ်ရောၚ်တုဲ အရေဝ်ညးတေံဟီုဂှ် ကောန်ဍုၚ်အရၚ်အလဵု ဂွံပတှေ်စရော …?
ပရေၚ်ၜို်ဟ်လလမ် လီုလာ်အာ
စပ္တံနူကဵု အခိၚ် သၞာံ (၂၀၁၂) ဂှ်တုဲ ကၟိန်ဍုၚ်ပိုဲဂှ် ညာတ်ကၠုၚ်လျး စပ်ကဵုပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ညိရ။ အခိၚ်သမ္မတ ဥူတိၚ်သိၚ် တိုန်ဂွံအဝဵုဂှ်မ္ဂး ညးတေံစတုဲ တက်ကျာကုကောန်ဍုၚ်အရၚ် ဂကောံရပ်လွဟ်ဂမၠိုၚ်တုဲ ကိုပ်ကၠာအိုတ်ဂှ် ဒေံါပန်ပှော် အဆံၚ်တွဵုရးညးကဵုညး ဗွဲကိုပ်ကၠာရ။ တုဲပၠန် ကော်ဘိက် သၟာပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်ဂမၠိုၚ်တံတုဲ ကဵုအခေါၚ်ချူဇန် သွက်လိက်ကသုက် ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ် အလုံဍုၚ် မကော်ခဴစ အေန်ဇြဳအေရ။ ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် (၂၀၁၅) ဂှ် ဂကောံရပ်လွဟ်ကောန်ဍုၚ်အရၚ်ဂမၠိုၚ် (EAOs) လ္ၚဵုတံ ပါလုပ်ထပက်စၟတ်တဲ အေန်ဇြဳအေတုဲ ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ် ပ္ဍဲဒေသသ္ကုတ်ဗၟံက်ကဵု သ္ကုတ်သၠုၚ်ကျာတံ ၜို်ဟ်သြိုဟ်တဴရ။
ပေဲါရုဲမာဲ (၂၀၁၅) တုဲဒှ်တုဲ ပေဲါအေန်အေဝ်ဒဳ ဇၞးအာမာဲရ။ ဇကုဒဝ်အံၚ်သာန်သုကျဳ စပတံတုဲ ဒက်ပတန် ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ကီုရ။ ညးတေံ သ္ဂုတ်ပတိုန် ပေဲါတက်ကျာ ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ် (၂၁) ဗွဝ်ကၠံသၞာံတုဲ ကၠောန်သ္ပပေဲါတက်ကျာ ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ် ဗၞတ် (၄) ဝါ အကြာသၞာံ (၂၀၁၆) စဵုကဵု သၞာံ (၂၀၂၀) ကီုရ။ တက်ကျာ ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ဂှ် ၜိုန်ရဟွံမြက်ဇက်ကီုလေဝ် ပညဳပညပ် ဂွံကၠုၚ်တၚ်တုပ်စိုတ် ဗွဲဗၞတ် ထေက်ကြိုက်ကီုရ။
ယဝ်ရ က္လေၚ်ပါ်ပဲါ အခိၚ်တေံရောၚ်မ္ဂး အခိၚ်သၟာကမၠောန်တံ ဂစာန်မံၚ် ဒက်ပတန် ပရေၚ်ၜိုဟ်လ လမ်ဂှ်မ္ဂး ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ဂစာန်တုဲ ပလီုပလာ် ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ဂှ် သ္ဂောံဆဵုကေတ်ကီုရ။ အခိၚ်လက်ထက် သမ္မတဥူတိၚ်သိၚ်ဂှ် ၜိုန်ရ နကဵုအမိၚ်သမ္မတ လလောၚ်တြးလဝ် ဒေံါပန်ပှော် အလုံဍုၚ်ကီုလေဝ် အခိၚ်တေံတှေ် ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ အာဗတိုက်မံၚ် ကချေၚ် (ကေအိုၚ်အဵု) တံရ။ ပ္ဍဲလက်ထက် ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳ ဂွံအဝဵုပၠန်လေဝ် ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံဂှ် ကိုပ်ကၠာအိုတ် အာထဍေၚ်ပတိတ်ထောံ ညးမရှေ်သှေ် ဘာသာသာသနာမူသလေမ် ပ္ဍဲဒေသရခေၚ်တေံရ။ ညးဍုၚ်ကွာန် ဂၠိုၚ်ကဵုကိုဋ် ဒးဂြိပ်ဒဴတိတ်ရ။ တုဲမ္ဂး ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ဆက်တုဲ ဗတိုက်မံၚ် ဒပ်ပၞာန်ရခေၚ် (အေအေ) တံ ပၠန်ရ။ ပ္ဍဲကဵု ပေဲါပၞာန် ကုအေအေဂှ် ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳလေဝ် ပါလုပ်အာကီုတုဲ ဂကူရခေၚ်တံ ဟွံပေၚ်စိုတ် လတူဗော်အေန်အေဝ်ဒဳ တၟာဂလိုၚ်ရ။
လၟုဟ် ကာလသ္ကိုပ်ပၞာန်မေန်အံၚ်လှာၚ်ကဵု ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ သီအဝဵုတုဲဂှ် မုသ္ပရော။ ဒှ်သၞကဵု ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳတုဲ အာဂၠာဲသၞကဵု ဗော်အေန်အေဝ်ဒဳသၟး ဟွံသေၚ်ရ။ သီုဂၠာဲသၞ ကုကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံရ။ ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ ထ္ၜးဆန္ဒ ဒစဵုဒစးတၠအဝဵုပၞာန်ဂှ် ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ဗၠာဲသၟိၚ်ဗၟာတံ ပန်စုတ်ရ။ ပန်စုတ် ဂကူကရေၚ်၊ ဂကူချေၚ်၊ ဂကူကရေၚ်ဍာဲကဵု ဂကူကချေၚ်တံတုဲ ရံၚ်အာကဵု လိက်ကသုက်ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်အလုံကၟိန်ဍုၚ် (အေန်ဇြဳအေ) မ္ဂး ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ စတုဲ ဖံက်ကၠုၚ်မံၚ် နူကဵုဂိတုမာတ် (၂၀၂၁) တေံရ။
ဟွံမာန်ကၞိ စံၚ်သ္ၚိ
အခိုက်ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံဂှ် ဂကူမန်ပိုဲ တီမံၚ်ရ။ အခိၚ်တေံ ယဝ်ရပန်ညးသကအ် ကုကောန်ပၞာန်မန် ယဝ်ရ ဍေံတံကျအာ သောၚ်ဂှ်ဟွံသေၚ် မၞိဟ်ဍေံတံ ချိုတ်အာမ္ဂး ဍေံတံ စံၚ်ကွာန်မန်ပိုဲတံရ။ ဗီုဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ စံၚ်ကွာန်မန်ဂှ် လၟုဟ်မ္ဂး ဍေံစံၚ်မံၚ် ကွာန်ကရေၚ်၊ ကွာန်ချေၚ်ကဵု ကွာန်ကရေၚ်ဍာဲတံ နွံရ။ တ္ၚဲဏံ ပ္ဍဲကဵုဂၠးကဝ်ပိုဲတံဂှ် ဒပ်ပၞာန် ဓဇန်ကြံကြအိုတ် မွဲဒပ်ရောၚ် ဟီုစဂွံရောၚ်။
အတိုၚ်သၞောတ်ဝ်ပၞာန် မဖျေံလဝ် ပ္ဍဲကဵုဂၠးကဝ်မ္ဂး ပၞာန်ကဵု ပၞာန်တံ ပန်ပှော်ညးသကအ်မ္ဂး ညံၚ်ဟွံဒးစုတ် ညးဍုၚ်ကွာန်တံကီု၊ ညံၚ်ဟွံဂွံပလီုပလာ်ထောံ သ္ၚိဌာန်ညးဍုၚ်ကွာန်တံကီု၊ ညံၚ်ဟွံဂွံကေတ်ဒၞာဲဇူဒီု ပ္ဍဲကဵုဘာဗတောန်လိက်ကီု ရုၚ်ဂဥုဲကီု၊ ညံၚ်ဟွံဂွံပန်စုတ် ပ္ဍဲကဵုဘာဗတောန်လိက်ကီု ပ္ဍဲရုၚ်ဂဥုဲကီုရ။ သၞောတ်ဝ်တံဏံ အိုဿီုဂှ် နွံပ္ဍဲတၚ်တုပ်စိုတ် (Geneva Convention) ရ။ ဆဂး ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ မုလေဝ် ဟွံမၚ်မွဲတုဲ သ္ပမံၚ် ဟွံမာန်ကၞိ စံၚ်သ္ၚိရ။ အာဗတိုက်ချေၚ်၊ အာဗတိုက်ကရေၚ်ဍာဲ သီုကဵု အာဗတိုက်ကရေၚ်တံဂှ် ကောန်ပၞာန်ဗၟာတံ ကျရ။ ဒးချိုတ်ဂၠိုၚ်ရ။
အတိုၚ်သၞောတ်ဝ်ဂၠးကဝ်မ္ဂး ပၞာန်အပ္ဍဲဍုၚ် ဇကုကဵုဇကု ဗတိုက်ညးသကအ်ဂှ် စကာက္ၜၚ်ကျာ ဟွံဂွံရောၚ်။ ဆဂး ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ စကာပၞာန်တိုက်တုဲ အာဗတို်က် ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံဂှ် ဒးချိုတ်ဂၠိုၚ်ရ။ ဗတိုက်ကဵု ဒပ်ပၞာန်ကရေၚ်သၟး နူကဵုအခိၚ်သီအဝဵုတေံ စဵုကဵုသၞာံ (၂၀၂၁) အိုတ်ဂှ်မ္ဂး ကောန်ပၞာန်ဗၟာတံ ဒးချိုတ်အာ ဗၞတ် (၂၀၀၀) တၠရ။ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ သွက်ဂွံပကောံကေတ် ကောန်ပၞာန်တၟိဂှ် ဟွံလောဲသွာရ။ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး သၟတ်ဂကူဗၟာတံ ဗွဲမဂၠိုၚ် ဒစဵုဒစး ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတုဲ ဟွံလုပ်ပၞာန်ဗၟာရ။ သၟတ်ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံဂှ် လုပ်အာ ပ္ဍဲကဵုပၠန်ဂတး ညးကဵုညးရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ စကာက္ၜၚ်ကျာတုဲ ဗတိုက်ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံကီု ဗတိုက်ဂကူဗၟာ (ပ္ဍဲဒေသအညာ) တံ နွံရ။
အဃောဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ အာဗတိုက်ဂကူချေၚ်တံဂှ်မ္ဂး ညးတံ အာစံၚ်ထောံ ဘာလကျာ်ချာတ် ကေုာံ သ္ၚိဌာန်ညးဍုၚ်ကွာန် ပ္ဍဲဍုၚ်ထာန်တလာန်ရ။ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ဟွံပဲါဂၠာဲ ဒပ်ပၞာန်ကဵု ညးဍုၚ်ကွာန်တံမွဲသာ် ပန်ပၠောပ် နကဵုလွဟ်ဇၞော်တုဲ ညးဍုၚ်ကွာန်ဓမ္မတာ (ဟွံသေၚ်ကဵုပၞာန်) တံလေဝ် ဒးချိုတ်ရ။ ပ္ဍဲဍုၚ်ထာန်တလာန်သၟးဂှ် ညးဍုၚ်ကွာန် ဒးချိုတ်အာ ဗၞတ် (၁၀) တၠတုဲ ဘာလကျာ်ချာတ် ကေုာံ သ္ၚိဌာန် ညးဍုၚ်ကွာန်တံဂှ် ဒးဒုၚ်စံၚ်ထောံကဵု ဒပ်ပၞာန်ဗၟာ ဗၞတ် (၃၀၀) မရ။ အရာဆောံလေၚ်ဂှ် ဂၠိုၚ်ကဵု ပြကောတိကိုဋ်ရ။
လက္ကရဴဏံ အဃောဒပ်ပၞာန်ဗၟာ ဗတိုက်ဍုၚ်ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်တၟိ ‘လေဝ်ကေကဝ်’ (လေးကေကော်) ဂှ် ဒှ်အရာဖံက်ပကဝ် ပရေၚ်ဒေံါပန်ပှော် NCA အလုံဍုၚ်ရ။ ဍုၚ်ဏံဂှ် ဒက်ပတန်လဝ် သွက်ဂွံကလေၚ်ဖျေံဒၞာဲဝဲါ ကုညးဍုၚ်ကွာန်တံ ဒးဂြိပ်ဒဴဒၟံၚ်ပၞာန်တံရ။ လက္ကရဴ ရဲဒးဂြိပ်နူုကဵု ပေဲါထ္ၜးဆန္ဒတံလေဝ် လိုက်အာဍုၚ်ဝွံရ။ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ထ္ၜးဟိုတ် ရဲဂြိပ်ဒဴ ထ္ၜးဆန္ဒနွံမံၚ်ဂးတုဲ လုပ်ပန် သာ်ဏံဂှ် ဒးစုတ်အာ ဂကူကရေၚ်တံ ဗွဲမဂၠိုၚ်ရ။ ဗတိုက်နကဵုဒပ်တိုက်ဂှ် ကောန်ပၞာန်ဗၟာတံ ဒးချိုတ်အာ ဗၞတ် (၂၀) တၠတုဲ ဖျေံလွဟ်လေဝ် နွံရ။ လက္ကရဴ ဗတိုက်ဟွံမာန်တုဲ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ စကာက္ၜၚ်ကျာရ။ ညးဍုၚ်ကွာန် ဗၞတ် (၁၀၀၀၀) တၠပြၚ်ၚ် ဒးဂြိပ်လုပ် ဍုၚ်သေံရ။
လၟုဟ် ပ္ဍဲဍုၚ်ဇၞော် လွိုၚ်ကဝ် ပ္ဍဲတွဵုရးကရေၚ်ဍာဲ (ကယျာ) ဂှ် ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ဗတို်က်ဒပ်ပၞာန်ကရေၚ်ဍာဲ (ကေအေ) ကဵု ဒပ်ပဳဒဳအာပ်ကရေၚ်ဍာဲ ဟွံမာန်တုဲ ထပ်စကာက္ၜၚ်ကျာရ။ လၟုဟ် ညးဍုၚ်ကွာန် ဗၞတ် (၅၀၀၀၀) တၠ ပ္ဍဲဍုၚ်လွိုၚ်ကဝ်ဂှ် ဒးဂြိပ်ဒဴတိတ် လ္ပာ်တွဵုရးဍုၚ်သေံတေံရ။ အကြာဂှ် ညးဇၞော်အုပ်ဓုပ်ကွာန် ယုတ်မာ ထံက်ဂလာန် ဒပ်ပၞာန်ဗၟာ နူကဵုဗော်ကျဖောအ်တံဂှ် ဟွံကဵုလုပ်ဍုၚ်ကွာန် ဍေံတံလေဝ်နွံရ။
ညးဂှ် ဓဝ်ပတှေ် လတူကံၚ်ဇြဳပၞာန် နွံမံၚ်ဏီရော?
နကဵုသ္ကိုပ်ပၞာန်မေန်အံၚ်လှာၚ်ကီု ကံၚ်ဇြဳပၞာန်ကီု သွက်ဂွံဒက်ပတန်အာ ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ထာဝရ ဂးတုဲ ဒက်ပတန်လဝ် ကမ္မတဳအဆံၚ်ဆံၚ် မပတံကဵု အဆံၚ်ဗဟဵုဂှ် မေန်အံၚ်လှာၚ် ရပ်လဝ်တုဲ အဆံၚ်တက်ကျာဂှ် သ္ကိုပ်ပၞာန်ယျာပျေအ် ဍိုက်က္ဍိုပ်ရ။ ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ထာဝရ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံဂှ် မုရော။ သောၚ်မံၚ်ရ။ ဒပ်ပၞာန် ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ ဖအိုတ် သွက်ဂွံဖျေံလွဟ်တုဲ လုပ်ကၠောန်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် အတိုၚ်သၞောတ်ဝ် ဒက်ပတန်ဍုၚ် (၂၀၀၈) ပၞာန်ဗၟာတံ ဂွံလဝ်စေဝ်လတူရ။ ကောန်ဍုၚ်အရၚ်အလဵုလေဝ် ဟွံကြအ်ရ။ ဟိုတ်နူကဵု ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ ကၠိုဟ်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်တုဲဟေၚ် ပၠန်ဂတးညးတံဂှ် သှေ်ဇးကၠုၚ် ဗၞတ် (၇၀) သၞာံရ။ ယဝ်ရ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ စကာမံၚ်ဝေါဟာဏံဂှ်မ္ဂး ကမၠောန်ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ် ဟွံဒှ်သက်က်ရ။
လိက်ကသုက် အေန်ဇြဳအေရော? … ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ ကၠိုဟ်ကေတ်လဝ်ဂှ် ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ဖံက်ပကဝ်လဝ် လိက်ကသုက်အေန်ဇြဳအေဏံ တုဲတုဲရောၚ်။ လိ်က်ကသုက်အေန်ဇြဳအေဂှ် အခိၚ်တုပ်စိုတ်တေံဂှ် အလဵုအသဳကီု အမာတ်ကၠတ်ထဝ်ကီု ပါလုပ်ရ။ ဆဂး လၟုဟ် ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံ သီထောံအလဵုအသဳ သွက်ဂွံဒက်ပတန် ပေဲါရုဲမာဲ (၂၀၂၀) တေံ တုဲတုဲရောၚ်။ အမာတ်တံလေဝ် ဒးဒုၚ်ရုပ်ကွေံလဝ် တုဲတုဲရောၚ်။ ဗော်ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် အပ္ဍဲဍုၚ်တေံလေဝ် ပါလုပ်မံၚ်ကီုရ၊ ဆဂး လၟုဟ် ချဳဒရာၚ် ဟွံဂွံရ။ သှေ်မံၚ် ဒပ်ပၞာန်ဗၟာကဵု ဒပ်ပၞာန်ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ ဓဝ်တုဲ တက်ကျာပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်မ္ဂး မုတၟေၚ်ရော။ ပရေၚ်ဒုၚ်လျိုၚ် စပ်ကဵုပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်ဟွံမွဲမွဲသာ် ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံ တက်ကျာမ္ဂး ကောန်ဍုၚ်အရၚ်တံဂှ် ဒှ်ပရအ်ရ။
တၟော်ရံၚ်ကဵု အခိၚ်ကၠာဟွံသီအဝဵုကဵု အခိၚ်လၟုဟ်မ္ဂး ပေဲါပၞာန်အပ္ဍဲဍုၚ်ဂှ် ဍေံသကာတ်မြဟ်တိုန် (၁၀) ဆရ။ အကာဲအရာဂှ် ပရေံ သွက်ဂွံဟီုဟွံမွဲရ။ အကာဲအရာဗီုဗီုဏံ ဂွံဂွံဒှ်ဂှ် ညးဂှ် ဖန်ဇန်လဝ်ရော။ သ္ကိုပ်ပၞာန်မေန်အံၚ်လှာၚ်ကဵု ဒပ်ပၞာန်ဟေၚ်ရ သ္ပမာန်ဍဵုဍိုက်ညးဂမၠိုၚ် ဖန်ဇန်လဝ်ရောၚ်။
နကဵုပါၚ် ဟီုဒၟံၚ် ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ကီုလေဝ် ကမၠောန်ဂှ် အာဗတို််က်ဒၟံၚ်ပၞာန် အာကၠဟ်မံၚ်ဗမ် လတူညးဍုၚ်ကွာန်တံတုဲ ညးဂှ် ဂွံပတှေ်စရော? … ဟီုကဵု အရေဝ်အရာပ်မ္ဂး ‘ကဠဳတေံ’ ဟီုစရ။
