နာဲကသုမန်
ပ္ဍဲကဵုခရိုၚ်မတ်မလီု တွဵုရးဍုၚ်မန်ဂှ် ကံၚ်ဇြဳပၞာန်တံ ဖျေံလဝ် လၟေၚ်ကမၠောန် ကိုန်အစဳဇန်ဇၞော်ဇၞော် သွက်ဂွံသိုၚ်ခၞံ သၞေဟ်က္ၜၚ်ကျာကဵု သၞေဟ်က္ၜၚ်နွံရ။ ပ္ဍဲလက်ထက်ပၞာန်ဏံ ဖန်ဇန်ပရူဏံမ္ဂး ဍေံအာဇီုကပိုက်ကဵု လညာတ်ဂကူမန်ပိုဲ ပ္ဍဲအရာဖန်ဇန် တိကဵု သယံဇာတ ကေၚ်ပတိုန်လဝ် ပ္ဍဲကဵုပေဲါသဳကၠဳ ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ကောန်ဂကူမန် ပ္ဍဲဍုၚ်ရေဝ်မာန်ရ။ ပရေၚ်ဇီုကပိုက် နွံတဴတၟာဂလိုၚ် မာန်တုဲ လက္ကရဴအိုတ် ဒးဒှ်ဒဝိၚ် ကိုန်အစဳဇန်ဏံရ။
တၚ်သဳကၠဳ
ရံၚ်ကဵုလိက်စံၚ် နူကဵုပေဲါသဳ်ကၠဳ ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်ကောန်ဂကူမန် အလန်ပထမ ပ္ဍဲဍုၚ်ရေဝ် ကၠောန်သ္ပလဝ် ပ္ဍဲသၞာံ (၂၀၁၈) ဂိတုမေတေံမ္ဂး စပ်ကဵုဂကူမန်တံ တုပ်လဝ်စိုတ် မူဝါဒတိဍာ် မဒုၚ်သဇိုၚ်ကဵု သၞောတ်ဖေတ်ဒရာကီု၊ ကိစ္စဆေၚ်စပ်ကဵု ပရေၚ်ပြုပြေၚ်ကောပ်ကာဲ ကေုာံ ပရေၚ်ပါ်ပရအ် သယံဇာတသဘာဝဂမၠိုၚ်ကီု၊ မူဝါဒ ဆေၚ်စပ်ကဵု ပွဳပွူသဘာဝ ကေုာံ ပရေၚ်စဵုဒၞာ ဘဲအန္တရာယ်သဘာဝတံကီု သ္ၚဳဂၠိပ်လဝ် ညးသကအ် တၟာဂလိုၚ်ရ။
ရံၚ်အာကဵု လိက်စံၚ်ဏံမ္ဂး ဂကူမန်ပိုဲ ဒှ်ဒဝိၚ်ကဵု တိဍာ်ဂကူပိုဲ သယံဇာတ ဂကူပိုဲ တၟာဂလိုၚ်ရ။ မုဟိုတ်မ္ဂး ဂကူမန်ပိုဲတံဂှ် ဒှ်ဂကူရဲကၠအ် ရဲဗ္ၚ သၟာဂူ တၠပိုၚ်ပြဳတိတုဲ ဂယိုၚ်လမျီု တဵုလွဳစဂှ် ဒှ်အဓိကရောၚ်။ တိဍာ်ဟီုဂှ် တိဗ္ၚကၠအ်သွဝ်တံ သၟးဟွံသေၚ် ၜဳကြုၚ်တံ ဇိုၚ်ၜဳမဟာသမုဒ်တံ ပါလုပ်ရောၚ်။ ပွဳပွူသဘာဝဟီုမ္ဂးဂှ် တိကီု ဍာ်ကီု ဗြဲကီု ဂမ္တဴကီု ဥတုရာသဳကီု ညဳသၟဟ်မံၚ်တုဲ ယဝ်ရ ပလီုပလာ်ဒး မွဲမွဲသာ်မ္ဂး လ္ပာ်တၞဟ်ဟ်တံ လီုလာ် ဗက်အာကီုရ။ ဥပမာ – ယဝ်ရ ဗါ်ထောံတၞံဆုဂၠိုၚ်မ္ဂး ဗြဲအောန်စှေ်တုဲ ဂမ္တဴဂၠိုၚ်တိုန်ရောၚ်။ ခဲါပတိတ်ထောံ ဇိုၚ်ၜဳ ဇ်ိုၚ်ကြုၚ်မ္ဂး တိတံလာ်စှေ် ကၚုဲတံ အောန်စှေ် စၞစအောန်စှေ် ဒှ်မာန်ရောၚ်။ အရာအိုဿီုတံဂှ် ဂကူပိုဲတံ ဒှ်မံၚ်ဒဝိၚ်ရောၚ် ဓမံက်ထ္ၜးလဝ် ပ္ဍဲလိက်စံၚ်ဝွံရ။
တိဍာ်ဂကူမန်တံဂှ် ဍန်ဂြက် ဗွဲမလောန်ရ။ လၟိဟ်မၞိဟ်ဂကူပိုဲ ဂၠိုၚ်တိုန်တုဲ တိဍာ်ဂကူပိုဲ ဍန်စှေ်မံၚ်ရ။ အကြာဏံ တိဍာ်လ္ၚဵုတံဂှ် ဒးဒုၚ်သီနွံတဴ ဂၠိုၚ်ကဵုလ္ၚီဨကတုဲ ဒပ်ပၞာန်ဗၟာတံသီကေတ်ဂှ် ဂၠိုၚ်ရ။ ဂကူုပိုဲ ဆုတ်တိတ် အာဗါ်ထောံ ဂြိုပ်တံ ဗွဲမဂၠိုၚ်တုဲ ပွဳပွူသဘာဝလေဝ် ဒးဒုၚ်လီုလာ်အာ နွံရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲကဵုလိက်စံၚ် ပေဲါသဳကၠဳပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်တေံဂှ် ချူလဝ် စပ်ကဵုထိ်ၚ်ဒဝ်မၚ်မွဲအာ တိဍာ်ကဵု သယံဇာတတံတုဲ ကိုန်အစဳဇန် ကၠောန်ၜိုတ်တံဂှ် ဒးကၠးဖ္ဍး ဒးရှေ်သှေ် လညာတ်ညးဍုၚ်ကွာန် တၠတိ တၠကၠအ် တၠဝါတံရောၚ်။
လိက်စံၚ်ဏံ မုဟိုတ်ဒှ်ကၠုၚ်ရော။ ဟိုတ်နူကဵု ဗော်ဍုၚ်မန်တၟိ ထပက်စၟတ်တဲ ဒေံါလဝ်ပန်ပှော် အလုံကၟိန်ဍုၚ် (NCA) တုဲ သွက်ဂွံပါလုပ် ပ္ဍဲပေဲါတက်ကျာပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်ရ။ ရန်ကဵု ဂွံပတိုန်ထ္ၜး ပ္ဍဲကဵု ပေဲါတက်ကျာ ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ်တုဲ အလုံဂကူမန်တံ ချူပတိုန်ထ္ၜးလဝ် လိ်က်စံၚ်ဝွံရောၚ်။ ဆဂး တ္ၚဲဏံ ပၞာန်တံ ထိၚ်သီအဝဵုတုဲ NCA လီုလာ်အာယျဟာ။ ပရေၚ်ၜိုဟ်လလမ် ဟွံမွဲရဟာ? ဗီုဒးစိုတ် သ္ပရဟာ?
ပြသၞာသီတိ ပွဳပွူသဘာဝလီုလာ်
အတိုၚ်လိက်အမိၚ် နူကဵုကံၚ်ဇြဳပၞာန် ပ္ဍဲကဵုစၟတ်တ္ၚဲ (၁၀) ဂိတုဒဳဇြေမ်ဗာတေံမ္ဂး သွက်ဂွံသိုၚ်ခၞံပတိုန် သၞေဟ်က္ၜၚ်ကျာ သီုကဵုသၞေဟ်က္ၜၚ်ဇၞော် ၜဳဒမြိုဟ် (ရေနက်ဆိပ်ကမ်း) ဂှ် ဖျေံလဝ်လၟေၚ်ကမၠောန် သွက်ဂွံသီတိရ။ အရာသီတိဏံတှေ် အလဵုအသဳမၚ်သ္ၚိ အဆံၚ်ကၟိန်ဍုၚ်တံ က္ဍိုက်ပ်တုဲ ပံၚ်တောဲကဵု အလဵုအသဳတွဵုရးရ။ ဟီုတဝ်ဝ်မ္ဂး ကံၚ်ဇြဳပၞာန်ဂှ် စကာအလဵုအသဳတွဵုရးတုဲ ကဵုသီတိရောၚ်။
အတိုၚ်ညးဂမၠိုၚ်တံ ချိၚ်ဆဟီုမ္ဂး ဍေံတံ သွက်ဂွံသီကေတ်ဝါ ပ္ဍဲကဵုပွိုၚ်ဍုၚ်မုဟ်ဍုၚ် နူကဵုသ္ကုတ်ကွာန်ကအ်ပရာၚ် လ္ပာ်သၠုၚ်ကျာ စဵုကဵု ဝါကွာန်ကမာအုပ်တံရောၚ်တုဲ တိမဒးသီတံဂှ်တှေ် ဒှ်ဗၞတ် (၃၀၀၀) ဨက ဒှ်မာန်ရောၚ်။ ဝါဗ္ၚညးဍုၚ်ကွာန် ဂကူမန်ပိုဲ ပါဗွဲမဂၠိုၚ်ရောၚ်။ ဝါရဲကွာန် လ္ပာ်နာၚ်သၠုၚ် ကၟာဝက် ကမာအုပ်တံ ပါမာန်ရ။ ကံၚ်ဇြဳပၞာန်ဂှ်တှေ် အတိုၚ်ၚုဟ်မးတိဍာံ လဴကဵုဟာ၊ ကဵုညိညဓဝ်ဟာ ဒးမၚ်ရံၚ်ရောၚ်။
တုဲမ္ဂး ဇိုၚ်ၜဳ သွက်ဂွံသိုၚ်ခၞံ သၞေဟ်က္ၜၚ်ကျာဂှ် ဒးသီတိမွဲဒမြိပ်ၜဳ ဒှ်မာန်ရောၚ်။ ကွာန်မွဲဒမြိပ်ၜဳဂှ် ဒးပြံၚ်ဟာ ဆက်စွံလဝ်ဟာ တီဟွံကၠးဏီရ။ ဆက်စွံလဝ်ပၠန်လေဝ် သွက်ရဲကွာန်တံဂှ် သွက်ဂွံကၠောန်စဂှ် တိဗ္ၚတံ ဟွံမွဲရ။ တမ္ၚာပၠန်လေဝ် ကၠောန်ဟွံဂွံရ။ ဟိုတ်နူသၞေဟ်က္ၜၚ်ဇၞော်တုဲ ပွဳပွူသဘာဝ ပ္ဍဲဒေသဏံ လီုလာ်တၟာဂလိုၚ်ရ။
ယဝ်ရ ပိုဲတံ ရံၚ်အာလိ်က်စံၚ် ပေဲါသဳကၠဳပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ဍုၚ်ရေဝ်တေံမ္ဂး ယဝ်ရကၠောန်ကိုန်အစဳဇန် ဇၞော်ဇၞော်မွဲရောၚ်ဟီုမ္ဂး ဒးဟီုကလးကဵု ညးဍုၚ်ကွာန် ဒေသမဆေၚ်စပ်တံတုဲ ဒးကေတ်တၚ်တုပ်စိုတ်ရောၚ်။
တုဲပၠန် ယဝ်ကၠောန်ကိုန်အစဳဇန်ဇၞော်ဇၞော် သၞေဟ်က္ၜၚ်ကျာ သၞေဟ်က္ၜၚ်ဇၞော် သာ်ဏံမ္ဂး ကိုပ်ကၠာအိုတ် ဒးကၠောန်ၜိုတ်ကဵု ပရေၚ်ဂၠိုက်ဂၠာဲတၚ်နၚ် ဇီုကပိုက် ပရေၚ်မၞိဟ် (Social Impact Assesement – SIA) ကဵု ပရေၚ်ဂၠိုက်ဂၠာဲတၚ်နၚ် ဇီုကပိုက် ပွဳပွူသဘာဝ (Environment Impact Assessment – EIA) ရောၚ်။ SIA ဟီုဂှ် ဟိုတ်နူကဵု သီတိတုဲ ညးဍုၚ်ကွာန် သၟာဗ္ၚတံ ဆောံလေၚ်အာ ဗၞတ်အလဵုဂှ် ဒးချိၚ်ဆရောၚ်။ သြောံဆောံလေၚ်အာ မုစိ၊ ညးဍုၚ်ကွာန် ကမၠောန်ကမေတ်ဟွံမွဲ မုစိအိန်ထံၚ်၊ နကဵု မသြန် ဆောံလေၚ်အာ မုစိတံဂှ် ဒးဂၠိုက်ဂၠာဲ သောဲဗြောဲရောၚ်။ လတုဲ စပ်ကဵု EIA ပၠန်လေဝ် ဒးဂၠိုက်ဂၠာဲကဵု တၚ်နၚ် စပ်ကဵုပွဳပွူသဘာဝ လီုလာ်မာန်တံရောၚ်။ တိလီု ဗၞတ်အလဵု၊ ဍာ်လီု ဗၞတ်အလဵု၊ ဇိုၚ်ၜဳလီု ဗၞတ်အလဵု၊ ၚုဲက ကၠေံအာ ဗၞတ်အလဵုတံဂှ် ဒးလ္ၚတ်ချိုတ်ပၠိုတ်ရောၚ်။ လ္ၚတ်သာ်ဏံ ချိုတ်တ်ပၠိုတ်တ်တုဲ ဒးသောၚ်ကလးကဵု ညးဍုၚ်ကွာန် ဒးပတိုန်ထ္ၜး အဆံၚ်ဆံၚ်ရောၚ်။
ကိုန်အစဳဇန်ဏံ အံၚ်ဇၞးညိဟာ?
ကိုန်အစဳဇန်ဇၞော်ဇၞော် ဗီုဗီုဏံ သွက်ဂွံသိုၚ်ခၞံအာဂှ် ကံၚ်ဇြဳပၞာန်တ္ၚဲဏံ သြန်ဍိုက်ပေၚ်မံၚ်ကီုရဟာ။ ကြဴနူကဵု ပၞာန်ဗၟာတံ ထိၚ်သီအဝဵုတုဲဂှ် ပရေၚ်ပိုန်ဒြပ်ဍုၚ် စှေ်အာရ။ ဟိုတ်နူကဵု ပဋိပက္ခပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်တုဲ ရဲဓလိုက်တံရိုဟ်တံ ဗွဲမဂၠိုၚ် ဂြိပ်ဒဴတိတ် နူကဵုဍုၚ်ပိုဲတံကီုရ။ ကိုန်အစဳဇန်ဇၞော်ဇၞော် သာ်ဏံဂှ် အလဵုအသဳတံ ဒးရံၚ်အကာဲအရာသြန်ဘဏ္ဍာ အပ္ဍဲဍုၚ်သၟးဟွံတုဲ သီုဒးကော်ဘိက် တံရိုဟ်နူကဵု ဍုၚ်သအာၚ် ဗွဲမဂၠိုၚ်ရောၚ်။ ပ္ဍဲကဵုအကာဲအရာ ပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန် ဟွံညိၚ်ဝတ်ဏီ အခိၚ်တ္ၚဲဏံဂှ် ရဲဓလိုက်တံရိုဟ် သေံကီု ကြုက်ကီု သွက်ဂွံလုပ်ဓလိုက်တံရိုဟ် ဒှ်ဝါတ်ညိရ။
ပ္ဍဲကဵုကၟိန်ဍုၚ်ပိုဲတံဝွံ အလဵုအသဳ အဆက်က်တံဂှ်တှေ် ပ္ဍဲလက်ထက်ဇကု ဇကုဓမံက်မံၚ်ရုပ်ရဴ ကိုန်အစဳဇန်ဇၞော်ဇၞော်မွဲမွဲရောၚ် ကၠောန်မံၚ် သွက်ဍုၚ်ဂွံတဴတက်ရောၚ် မိက်ဂွံကြီုစ နွံကီုရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ အခိၚ်ဇကု နွံအဝဵုဂှ်တှေ် ကၠောန်ပတိုန်ကိုန်အစဳဇန်ဇၞော်ဇၞော် ဓဇက်ပတိုန် အစဳဇန်ဘဏ္ဍာ (Budget) ဇၞော်ဇၞော်တုဲ သီကၠအ်သီဝါ တုက်တိရ။ ဆဂး ဂွံမွဲၜါသၞာံတုဲ အဝဵုအိုတ်အာဗက်ဟွံဂတာပ် အဝဵုဟွံမွဲ သြန်ဟွံမွဲတုဲ ဒးဒေံါရ။ ညးစကၠောန်လဝ် ကိုန်အစဳဇန်ဂှ် မုလေဝ် ဟွံဒးဒုၚ်လျိုၚ်ရ။ အလဵုအသဳ ဂွံအဝဵုတၟိဂှ်လေဝ် မုလေဝ် ဟွံထပ်ရံၚ်စံၚ်တုဲ ကိုန်အစဳဇန်ဂှ် သှ်ေအာအတိုၚ်ဂှ်ရ။ လက္ကရဴအိုတ် ရဲဗ္ၚတံ ဆၜိုတ် ဆောံလေၚ်အာ တိဍာ်ညးတံဟေၚ်ရ။
ဥပမာမွဲဂှ်တှေ် – လက်ထက် သမ္မတဥူတိၚ်သိၚ်တေံဂှ် ဖျေံလဝ်သ္ဂုတ်သွာတ် သၞေဟ်က္ၜၚ်ကျာဟံသာဝတဳ (ဟံသာဝတီ နိုၚ်ၚံတကာလေဆိပ်) ရ။ သွက်ဂွံသိုၚ်ခၞံအာ အကြာဍုၚ်လ္ဂုၚ်ကဵု ဍုၚ်ဗဂေါရ။ ကေတ်လဝ်တိ ညးဍုၚ်ကွာန် တုဲဒှ်ရ။ သ္ပလဝ် SIA ကဵု EIA တုဲရ။ သမ္မတဥူတိၚ်သိၚ်စှေ်တုဲ စိုပ်လက်ထက် အလဵုအသဳအေန်အေဝ်ဒဳဂှ် ပ္ဍဲညးတံ သြန်ဟွံမွဲကီု စိုတ်ဟွံလုပ်စကီုတုဲ လီုအာရ။
လက်ထက်အလဵုအသဳအေန်အေဝ်ဒဳဂှ် ဒဝ်အံၚ်သာန်သုကျဳ စိုပ်အာ ဍုၚ်သေံတုဲ သွက်ဂွံဓမံက်သၞေဟ်က္ၜၚ်ဇၞော် (ထားဝယ်ရေနက်ဆိပ်ကမ်း) ကီုရ။ ဆဂး ကိုန်အစဳဇန်ဏံ ဇၞော်တုဲ ဒးကော်ဓလိုက်တံရိုဟ် နူကဵုဍုၚ်သအာၚ် အဓိက ဍုၚ်ဂျပါန်၊ ဍုၚ်ကြုက်၊ ဍုၚ်ကဝ်ရဳယျာတံရ။ ကမ္မဏဳသေံသၟး သြန်ညးတံ ဟွံပေၚ်ရ။ လက္ကရဴအိုတ် ဍုၚ်အလဵုလေဝ် စိုတ်ဟွံလုပ်စတုဲ ကိုန်အစဳဇန်ဂှ် စဵုကဵုဓမံက်ရုပ်ရဴဟွံမာန်ရ။ ကိုန်အစဳဇန်ဏံဂှ် စဵုကဵုလၟုဟ် သှေ်ဇးမံၚ်ဏီရ။
သၟိၚ်ပၞာန်တံ ဂွံပျးမုက် ရဲဗ္ၚမန်တံ ဒးဒုၚ်ကအ်ဟာ?
အတိုၚ်ဥပမာ လတူတေံရ သၟိၚ်တိုန်ကၠုၚ်မွဲမွဲဂှ် အဲကၠောန်မာန်မံၚ်ရောၚ် မိက်ဂွံကြီုစတုဲ ဟွံရံၚ်အနာဂတ်ဂတ ဗၞတ် (၃၀-၅၀) သၞာံတုဲ ဓမံက်ပတိုန်တုဲ သွက်ဂွံပျးမုက်ရ။ သွက်ဂွံကေတ်စ စရာဲရ။ လၟုဟ်လေဝ် ဂွိၚ်ဖေက်ကိုန်အစဳဇန်ဏံ ဒှ်အာဗီုဂှ်ကီုရ။
ကိုန်အစဳဇန်ဏံ ဂွံဒှ် ပ္ဍဲဍုၚ်မန်ဟီုဂှ်တှေ် ကၠးမံၚ်ရ။ ပ္ဍဲဍုၚ်မန်ဂှ် ညးဒစဵုဒစး တၠအဝဵုပၞာန်တံ အောန်ရ။ ရံၚ်အာ ၜိ်ုဟ်သြိုဟ်ရ။ သၟာပရေၚ်ဍုၚ်ကွာန်မန်တံ လုပ်ပံၚ်ကဵု ကံၚ်ဇြဳပၞာန်တုဲ ကေတ်ဒၞာဲရ။ သ္ကိုပ်ပၞာန်ဗၟာတံ ဂွံမၞိဟ်ထံက်ဂလာန် ဍေံတံတုဲ ဍေံတံ က္လေၚ်စကာရ။ လၟုဟ် သီတိတှေ် ဒပ်ပၞာန်ဍေံ ဟွံဒးစှေ်ကၠုၚ်ရ။ ဍေံစကာမန်တုဲ ကဵုသီတိမန်ဂှ် လောဲနူကဵု အခိၚ်ကၠာကၠာတေံရ။
ဂတနူဏံ (၅-၁၀) သၞာံ ကိုန်အစဳဇန်ဏံ လီုအာမ္ဂး ညးဂှ် ကေတ်တာလျိုၚ်ရော မိက်ဂွံတီကီုရ။
